Một số vấn đề về nội dung, phương pháp dạy học văn học Việt Nam hiện đại sau 1975

MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ NỘI DUNG, PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VĂN HỌC VIỆT NAM HIỆN ĐẠI SAU 1975TS. NGUYỄN THÀNH THIĐHSP TP HCM0918281632 LỜI MỞ1. MỤC ĐÍCH, Ý NGHĨA CỦA CHUYÊN ĐỀ2. YÊU CẦU HỌC TẬP3. KẾ HOẠCH HỌC TẬP4. NHỮNG NỘI DUNG THỰC HÀNH- Thảo luận trao đổi mấy vấn đề chung- Đọc và phân tích minh họa tác phẩm- Trao đổi kinh nghiệm dạy-học- Gợi ý về nội dung phương pháp đọc vănPhần một:KHAÙI QUAÙT VAÊN HOÏC VN SAU 1975Phần hai:THỰC HÀNH, MINH HỌAPhần 3: GỢI Ý ĐỌC TÁC GIẢ, TÁC PHẨM TRUYỆN HIỆN VN ĐẠI Phần hai: THỰC HÀNH, MINH HỌA @ CHIEÁC THUYEÀN NGOAØI XA BỨC TRANH (Nguyeãn Minh Chaâu) @ AI ÑAÕ ÑAËT TEÂN CHO DOØNG SOÂNG (Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng) @ NGOÀI BUOÀN NHÔÙ MEÏ TA XÖA (Nguyeãn Duy) Một số câu hỏi:1. Theo anh/ chị văn học hiện đại VN từ đầu thế kỉ XX đến nay có mấy cuộc cách tân quan trọng?Thực chất của việc cách tân, hiện đại hóa văn học là gì? Biểu hiện của những cách tân văn học?2. Những đổi mới trong quan niệm về hiện thực và con người trong văn học sau 19753. Đặc điểm, thành tựu nổi bật của VHVN sau 1975.4. Quan niệm riêng về cái hay, cái mới của TPVH Việt Nam hiện đại. Phần một: KHAÙI QUAÙT VAÊN HOÏC VN SAU 1975I. CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI -VAÊN HOÙA, YEÂU CAÀU ÑOÅI MÔÙI VAÊN HOÏC1. BOÁI CAÛNH LÒCH SÖÛ XAÕ HOÄI1.1. Söï ñoåi môùi vaên hoïc gaén lieàn vôùi söï thay ñoåi ñaát nöôùc töø hoaøn caûnh chieán tranh sang cuoäc soáng hoaø bình (Ñaát nöôùc Vaän hoäi môùi, thaùch thöùc môùi nhö moät tieàn ñeà ñoåi môùi vaên hoïc)1.2. Vaên hoïc tröôùc yeâu caàu “nhìn thaúng söï thaät, ñaùnh giaù söï thaät” (1986) vaø xu theá hoäi nhaäp1.3. Xu hướng “môû cöûa” hoäi nhaäp vôùi quoác teá ôû nhieàu lónh vöïc ñaõ taïo ñieàu kieän cho söï ñoåi môùi văn hoïc2. YEÂU CAÀU ÑOÅI MÔÙI VAÊN HOÏC – TÍNH ÑA DAÏNG CUÛA TAÂM LÍ TIEÁP NHAÄN TRONG MOÂI TRÖÔØNG VAÊN HOÙA XAÕ HOÄI MÔÙI2.1. Yeâu caàu ñoåi môùi tö duy2.2.Yeâu caàu ñoåi môùi theo söï ñoåi môùi yù thöùc vaên hoïc trình ñoä thaåm mó trong tieáp nhaän QUAÙ TRÌNH ÑOÅI MÔÙI CUÛA VAÊN HOÏC SAU 1975 - NHÖÕNG ÑAËC ÑIEÅM CÔ BAÛN1. NHÖÕNG CHAËNG ÑÖÔØNG VAÄN ÑOÄNG PHAÙT TRIEÅN1.1. 1975-19851.2. 1986 ñeán nay2. NHÖÕNG ÑAËC ÑIEÅM CÔ BAÛN2.1. Vaên hoïc vaän ñoäng theo höôùng daân chuû hoaù vôùi söï yù thöùc cuûa chuû theå saùng taïoa) Tinh thaàn daân chuû hoaù vaø toân troïng yù thöùc caù nhaânb) Tinh thaàn daân chuû hoaù vaø vieäc ña daïng hoùa, hieän ñaïi hoaù vaên hoïc2.2. Söï chi phoái cuûa qui luaät ñôøi thöôøng2.3. Söï thöùc tænh yù thöùc caù nhaân, tinh thaàn nhaân baûn nhö laø caûm höùng bao truøm cuûa vaên hoïcNh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi Tr­íc 1975, ®èi t­îng cña v¨n häc chñ yÕu lµ con ng­êi lÞch sö, lµ nh©n vËt sö thi. Sau 1975, con ng­êi cßn ®­îc nh×n nhËn ë ph­¬ng diÖn c¸ nh©n vµ trong quan hÖ ®êi th­êng. Hai ph­¬ng diÖn nµy nhiÒu khi kh«ng thèng nhÊt, thËm chÝ ®èi lËp gay g¾t. (VD: Mïa l¸ rông trong v­ên cña Ma V¨n Kh¸ng, Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, T­íng vÒ h­u cña NguyÔn Huy ThiÖp, Cá lau cña NguyÔn Minh Ch©u, Trung t­íng gi÷a ®êi th­êng cña Cao TiÕn Lª, §êi khæ cña NguyÔn Kh¶i, v.v...). Nh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi Tr­íc 1975, con ng­êi chØ ®­îc nhÊn m¹nh ë tÝnh giai cÊp. Sau 1975, nã cßn ®­îc xem xÐt ë tÝnh nh©n lo¹i n÷a, nhÊt lµ trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh hay t«n gi¸o (Cha vµ con vµ... cña NguyÔn Kh¶i, Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng cña Chu Lai, v.v...). Nh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi- Tr­íc 1975, nh©n vËt v¨n häc chØ ®­îc kh¾c ho¹ ë phÈm chÊt tinh thÇn ; Sau 1975, nã cßn ®­îc thÓ hiÖn ë ph­¬ng diÖn con ng­êi tù nhiªn, ë nhu cÇu t×nh dôc n÷a... - Tr­íc 1975, con ng­êi chØ ®­îc m« t¶ trong ®êi sèng ý thøc ; Sau 1975, nã cßn ®­îc thÓ hiÖn ë ph­¬ng diÖn t©m linh (Thanh minh trêi trong s¸ng cña Ma V¨n Kh¸ng, M¶nh ®Êt l¾m ng­êi nhiÒu ma cña NguyÔn Kh¾c Tr­êng,...).Nh÷ng chuyÓn biÕn vÒ t­ t­ëng nãi trªn ®em ®Õn nh÷ng nguån c¶m høng míi cho ng­êi cÇm bót: C¶m høng thÕ sù t¨ng m¹nh, trong khi c¶m høng sö thi, l·ng m¹n gi¶m dÇn; V¨n häc quan t©m nhiÒu h¬n tíi sè phËn c¸ nh©n trong nh÷ng quy luËt phøc t¹p ®êi th­êng; Néi t©m cña nh©n vËt ®­îc khai th¸c s©u h¬n, bót ph¸p h­íng néi ®­îc ph¸t huy, kh«ng gian ®êi t­ ®­îc chó ý, thêi gian t©m lÝ ngµy cµng më réng; Ph­¬ng thøc trÇn thuËt trë nªn phong phó h¬n vÒ giäng ®iÖu vµ ng«n ng÷ v¨n häc còng gÇn víi hiÖn thùc ®êi th­êng h¬n,...@ Tiếng nói của những bi kịch và khát vọng mang thiên tính nữ + Cảm hứng bi kịch trong văn chương nữ: - bi kịch mất mát - lạc lõng (a) (trong quan hệ con người với chiến tranh, với “định mệnh”); - bi kịch thời thế (b) (do cơ chế, chính sách, do thói tục tập quán, ý thức tộc họ); - bi kịch nhân sinh (c) (bk vỡ mộng; bk bị xâm hại, bi kịch tự đánh mất mình,). @ Tiếng nói của những bi kịch và khát vọng mang thiên tính nữTrong đó văn chương nữ đặc biệt khơi sâu các lọai bi kịch (b) – bi kịch thời thế: Những thiên đường mù (Dương Thu Hương) và (c): bi kịch vỡ mộng: Bên kia bờ ảo vọng (Dương Thu Hương), Kịch câm (Phan thị Vàng Anh); Con chó và vụ ly hôn (Dạ Ngân); bi kịch bị xâm hại : Hậu thiên đường (Nguyễn Thị Thu Huệ); bi kịch khoảng cách thế hệ: Bà mụ của những búp bê (Quế Hương); bi kịch tự đánh mất mình: Hài kịch cuối đời (Dạ Ngân) Bất hạnh của tài hoa (Đặng Thư Cưu)-> Tiếng nói của những bi kịch và khát vọng đời thường:Khi người ta trẻ, thơ của Xuân Quỳnh , Phạm Thị Ngọc Liên, Lê Thị Mây, Đòan Thị Lam Luyến,III. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH CUÛA VAÊN HOÏC SAU 75 1. DIEÄN MAÏO THÔ1.1. Dieän maïo thô sau 1975a) Thô tình yeâu phaùt trieån maïnh vaø phong phuù veà gioïng ñieäub) Khuynh höôùng nhìn laïi chieán tranhc) Xu höôùng tìm veà coäi nguoàn – “thô ñoàng noäi”d) Hieän töôïng thô töôïng tröng, sieâu thöïc, “baát khaû giaûi”1.2. Söï vaän ñoäng vaø caùc daïng thöùc chính cuûa caùi toâi tröõ tình trong thô Töø chaân dung theá heä ñeán chaân dung töï hoïa cuûa caù nhaân (moät caùi toâi chieâm nghieäm, töï yù thöùc, töï ñoái dieän vôùi chính mình. “ caùi toâi tröõ tình laø aâm baûn, laø hoàn phaùch” cuûa con ngöôøi caù nhaân nhaø thô); Töø höôùng ngoaïi ñeán höôùng noäi (ñi vaøo coõi rieâng tö, thaàm kín cuûa caù nhaân,)2. DIEÄN MAÏO CAÙC THEÅ LOAÏI VAÊN XUOÂI2.1. Ñoâi neùt toång quaùta) Kí ñaëc bieät phaùt trieån maïnh thaäp nieân ñaàu sau 75b) Truyeän ngaén trôû thaønh theå loaïi chuû yeáu cuûa neàn vaên hoïc sau 1975c) Tieåu thuyeát phaùt trieån maïnh ôû moät soá chaëng ñöôøngd) Lí luaän pheâ bình vaên hoïc cuõng coù nhieàu thaønh töïu2.2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên xuoâia) Söï ña daïng veà ñeà taøib) Moät quan nieäm ña chieàu veà hieän thöïcc) Ñoåi môùi quan nieäm ngheä thuaät veà con ngöôøid) Nhöõng ñoåi môùi veà ngheä thuaät traàn thuaätNh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi Tr­íc 1975, ®èi t­îng cña v¨n häc chñ yÕu lµ con ng­êi lÞch sö, lµ nh©n vËt sö thi. Sau 1975, con ng­êi cßn ®­îc nh×n nhËn ë ph­¬ng diÖn c¸ nh©n vµ trong quan hÖ ®êi th­êng. Hai ph­¬ng diÖn nµy nhiÒu khi kh«ng thèng nhÊt, thËm chÝ ®èi lËp gay g¾t. (VD: Mïa l¸ rông trong v­ên cña Ma V¨n Kh¸ng, Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, T­íng vÒ h­u cña NguyÔn Huy ThiÖp, Cá lau cña NguyÔn Minh Ch©u, Trung t­íng gi÷a ®êi th­êng cña Cao TiÕn Lª, §êi khæ cña NguyÔn Kh¶i, v.v...). Nh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi Tr­íc 1975, con ng­êi chØ ®­îc nhÊn m¹nh ë tÝnh giai cÊp. Sau 1975, nã cßn ®­îc xem xÐt ë tÝnh nh©n lo¹i n÷a, nhÊt lµ trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh hay t«n gi¸o (Cha vµ con vµ... cña NguyÔn Kh¶i, Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng cña Chu Lai, v.v...). Nh÷ng chuyÓn biÕn trong quan niÖm vÒ con ng­êi- Tr­íc 1975, nh©n vËt v¨n häc chØ ®­îc kh¾c ho¹ ë phÈm chÊt tinh thÇn ; Sau 1975, nã cßn ®­îc thÓ hiÖn ë ph­¬ng diÖn con ng­êi tù nhiªn, ë nhu cÇu t×nh dôc n÷a... - Tr­íc 1975, con ng­êi chØ ®­îc m« t¶ trong ®êi sèng ý thøc ; Sau 1975, nã cßn ®­îc thÓ hiÖn ë ph­¬ng diÖn t©m linh (Thanh minh trêi trong s¸ng cña Ma V¨n Kh¸ng, M¶nh ®Êt l¾m ng­êi nhiÒu ma cña NguyÔn Kh¾c Tr­êng,...). Phần hai: THỰC HÀNH, MINH HỌA @ CHIEÁC THUYEÀN NGOAØI XA (Nguyeãn Minh Chaâu) @ AI ÑAÕ ÑAËT TEÂN CHO DOØNG SOÂNG (Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng) @ NGOÀI BUOÀN NHÔÙ MEÏ TA XÖA (Nguyeãn Duy) @ CHIEÁC THUYEÀN NGOAØI XA (Nguyeãn Minh Chaâu)1.Nguyeãn Minh Chaâu vaø söï nghieäp vaên chöông cuûa oâng1. Cuoäc ñôøi, con ngöôøi1.2. Saùng taùc2. Chieác thuyeàn ngoaøi xa2.1. Tình huoáng truyeän2.2. Hình töôïng nhaân vaät2.3. Ngheä thuaät traàn thuaät3. Quan nieäm ngheä thuaät cuûa NMCBöùc tranh : Con ngöôøi haõy töï nghó veà mình : nhaän ra roàng phöôïng vaø raén reát, thieân thaàn vaø aùc quæ:“Xin moïi ngöôøi haõy taïm ngöøng moät phuùt caùi nhòp soáng baän bòu, chen laán ñeå töï suy nghó veà chính mình”@ AI ÑAÕ ÑAËT TEÂN CHO DOØNG SOÂNG (Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng)1. Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng vaø söï nghieäp vaên chöông, vaø kyù cuûa oângKyù Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng Kí vaên hoùa Kí veà Hueá Tính töï do phoùng tuùng, taûn maïn2. Nhan ñeà3. Caûm höùng, noäi dung- Hình töôïng soâng Höông3. Caûm höùng, noäi dung Hình töôïng soâng HöôngGoùc nhìn ñòa lyùGoùc nhìn lòch söûGoùc nhìn vaên hoùab) Caûm xuùc cuûa taùi toâi trong baøi kyùSay meâ tìm kieám veû ñeïp , höôùng veà thieân nhieân, coäi nguoànTraàm tö suy ngaãm4. Ñaëc saéc ngheä thuaätKhaû naêng lieân töôûng phong phuù vaø caùc bieän phaùp so saùnh, nhaân hoùaGiaøu chaát thô@ NGOÀI BUOÀN NHÔÙ MEÏ TA XÖA (Nguyeãn Duy)Nguyeãn Duy vaø taùc phaåm cuûa oâng1.1. Nguyeãn Duy1.2. Taùc phaåm1.3. Luïc baùt Nguyeãn Duy2. Ñaëc ñieåm ngheä thuaät cuûa baøi thôKeát caáu: hieän taïi- quaù khöù- hieän taïiHình töôïng trung taâm: meïYeáu toá daân gianKeá thöøa vaø saùng taïo theå thô luïc baùtPhaân tích hình töôïng Meï- tuoåi thô (kí öùc taùc giaû)b) Meï- lôøi ruc) Meï- nguoàn coäi aân tìnhPhần 3: GỢI Ý ĐỌC TÁC GIẢ, TÁC PHẨM TRUYỆN HIỆN ĐẠI @ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP @ TRUYỆN NGẮN NGUYỄN T NGỌC TƯ @ HIỆN TƯỢNG PHÂN Rà CỐT TRUYỆN TRONG THÂN PHẬN TÌNH YÊU VÀ PHIÊN CHỢ GIÁT @ BÀN TAY LẠ VÀ MỘT SỐ TRUYỆN CỰC NGẮN THỜI TRÂNMỗi lần gần gũi, tôi thường vuốt ve bàn chân ngà ngọc của nàng, rồi cắn nhẹ vào gót sen đó. Nhưng sao hôm nay gót chân nàng lại dịu mềm và mát rượi thế nhỉ. Khi tôi đưa miệng cắn nhẹ vào chân nàng, miếng thịt ấy chợt mềm mại như đông sương, ngọt thanh như một miếng thạch dừa, ngon không thể tả. Tôi phải ăn hết hai bàn chân nàng mới đủ no. Nhưng liệu vì tôi mà nàng có thể trở thành tàn phế không? Dù sao, nàng cũng không cảm thấy đau đớn gì và tôi cũng không thấy máu chảy ra, da thịt nàng mau chóng lên da non và liền lại. Từ chỗ đó, một bàn chân nhỏ xíu như của em bé nhú dần và nở ra. THỜI TRÂNĐúng ba tháng sau thì bàn chân nàng phục hồi như cũ. Từ đó, tôi mới biết thêm một món thời trân. Nhưng mỗi năm tôi chỉ dùng có hai lần thôi để nàng chỉ phải nằm nhà nuôi chân sáu tháng. Còn lại sáu tháng kia nàng phải đi làm. Trong khoảng thời gian chờ đợi đó, tôi ngồi viết sách về những món thời trân.BẠN BÈ “Cử bôi yêu minh nguyệt Đối ảnh thành tam nhân” (Lý Bạch) Hoang vu mãi cũng chán. Hắn bèn tìm kiếm người để tâm sự hàn huyên. Nhưng làm sao có thể tin ai được ở thời buổi này? Hắn mới lấy cái bóng của mình làm bạn. Nhưng để chắc ăn, mỗi khi ra chốn đông người, hắn thu nhỏ cái bóng của mình lại nhét vào trong túi quần. Và như thế không ai biết hắn có một người bạn thân cả. Chỉ khi về đến hang ổ của mình, hắn mới lấy cái bóng của mình ra từ trong túi rồi trải dài trên mặt đất để cùng nói chuyện với hắn hay cùng uống với hắn một lon bia.Lúc đó hắn thấy mình cất lên một câu nói của Thanh Tâm Tuyền “Tôi không còn cô độc”.KIẾM TÌM A đang kiếm tìm phòng học. Hôm nay, nó đi trễ có mười phút mà phòng học đã biến mất nơi đâu. A chạy lên chạy xuống chạy qua chạy lại suốt năm tầng lầu mệt bở hơi tai. Thoáng thấy mấy đứa bạn nói cười nơi ghế đá sân trường, A chạy hộc tốc xuống hỏi chúng nó phòng học. Nhưng khi đến nơi, chúng nó lại đi đâu mất. Một cách vô tình mà ai cũng rời bỏ ta. Chỉ trễ vài phút thôi, ta không bao giờ còn nhập cuộc được nữa. LỜI ĐÓNGYÊU CẦU CẬP NHẬT VÀ BỔ SUNG KIẾN THỨC, NGHIỆP VỤ SƯ PHẠM2. ĐÓN ĐẦU, CHUẨN BỊ CHO THAY SÁCH LỚP 123. TÍNH ĐỒNG BỘ CỦA ĐỔI MỚI4. THUẬN LỢI, KHÓ KHĂN VÀ SỰ NỖ LỰC CỦA NGƯỜI THẦY VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXVăn học Việt Nam thế kỉ XX trên đường hiện đại hóa và phát triển, đã trải qua nhiều cuộc cách tân, trong đó có hai cuộc cách tân rất quan trọng. Cuộc cách tân thứ nhất mang đậm xu hướng Âu hóa, trên tinh thần dân chủ, đã kết tinh được những thành tựu rực rỡ, nhiều mặt; diễn ra trong các thập niên 30-40. - Cuộc cách tân thứ hai mang đậm xu hướng toàn cầu hóa, dân chủ hóa, với những thành tựu bước đầu; bắt đầu từ 1986 cho đến ngày nay. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX1. Văn học việt Nam thế kỉ hai mươi, những bước trưởng thành vững chắc với không ít thăng trầm (điểm qua tình hình văn học 1900 đến nay (2000), nhấn mạnh những bước đi vững chắc và những bước thăng trầm, những chỗ khấp khểnh)1.1. Văn học hiện đại Việt Nam thế kỉ XX, trong khoảng 100 năm, đã trải qua không ít thăng trầm, nhưng rốt cuộc đã trưởng thành vững chắc. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXSự vận động của văn học Việt Nam thế kỉ XX, trên đường hiện đại hóa, có thể phân ra làm 3 thời kỳ chính: 1900-1945; 1945-1975; 1975 đến nay. 1900-1945 là thời kì mở đầu và cũng là thời kì trưởng thành của văn học quốc ngữ Việt Nam. Cuộc cách tân thứ nhất trong văn học Việt Nam thế kỉ XX trên cơ sở giao lưu tiếp xúc với văn học Phương Tây, nhất là văn học Pháp, diễn ra trong thời kì này. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX1945-1975 là văn học phát triển trong hoàn cảnh cả nước có chiến tranh kéo dài suốt 30 năm, nó đặt lên hàng đầu lí tưởng cứu nước, phục vụ, cổ vũ chiến đấu. Nó phải gánh vác những nhiệm vụ bên ngoài, bên trên văn học, nên chưa có điều kiện thuận lợi để tiếp tục đổi mới toàn diện. Những cách tân của văn học nếu có, cũng hướng đến việc tập trung thực hiện tốt hơn nhiệm vụ chính trị của cộng đồng.Từ 1975 đến nay văn học phát triển trong hoàn cảnh đất nước thống nhất, sau đó là đổi mới, mở cửa hội nhập (từ 1986). Cuộc cách tân văn học thứ hai diễn ra chủ yếu trong thời kì này. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX1.2. Cuộc chuẩn bị thứ nhất hơn 30 năm đầu thế kỉ (1900-1930), thực chất đã được chuẩn bị từ trong lòng văn học trung đại, bắt đầu từ nửa sau thế kỉ XVIII; cuộc chuẩn bị thứ hai thực tế 10 năm (1975-1985), thực chất phải chuẩn bị đến 40 năm (nếu xem 30 năm văn học chiến tranh là một bước lùi tình thế và chiến lược), và là sự kế thừa thành tựu của cuộc cách thân thứ nhất. Như vậy, trong sự đứt đoạn có tính nối tiếp và liên tục của nó.1.3. Tuy nhiên, sự vận động, phát triển của văn học nghệ thuật không đơn nhất một chiều mà đầy những khấp khểnh, thăng trầm phức tạp. Những biểu hiện của tính “khấp khểnh”, thăng trầm của LSVH. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX1.4. Bước lùi về nghệ thuật và bước tiến trong tinh thần xã hội hóa văn học mang tính tất yếu lịch sử: văn học đề cao ý thức công dân trước cộng đồng với lí tưởng yêu nước độc lập tự do và chủ nghĩa xã hội, một số phẩm chất nhân văn được tạm thời “lược qui” vào chủ nghĩa yêu nước (1945-1975)1.5. Hiện đại hóa để trưởng thành (1900-1945), Dân chủ hóa để hội nhập (1986- 2005)Sau đây là một số vấn đề nội dung và phương pháp miêu tả, phân tích cần nắm vững xung quanh hai cuộc cách tân văn học.2. Cuộc cách tân thứ nhất (1900- 1945) (Nửa thế kỉ văn học giao lưu với văn hóa phương Tây và ba bước cách tân, hiện đại hóa) VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX2. Cuộc cách tân thứ nhất (1900- 1945) (Nửa thế kỉ văn học giao lưu với văn hóa phương Tây và ba bước cách tân, hiện đại hóa).2.1. Ngọn gió duy tân và tinh thần dân chủ trong đời sống xã hội - văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX, được bắt đầu bằng việc “dọn đường” từ bên trong, từ cửa sau, đồng thời với việc đón nhận từ bên ngoài, từ cửa trước. Nó phải dựa trên một số cơ sở xã hội, tiền đề văn hóa nhất định.2.1.1. Về những cơ sở xã hội, tiền đề văn hóa có ý nghĩa mở đường cho cuộc cuộc cách tân thứ nhất, có hai mặt phải xem xét: a) Sự chuẩn bị từ bên trong ; b) Sự tiếp thu ảnh hưởng từ bên ngoài.Trước hết là sự chuẩn bị từ bên trong. Sẽ là sai lầm nếu xem sự cách tân văn học chỉ đơn giản, thuần túy là tiếp thu ảnh hưởng từ bên ngoài, cho dù sự ảnh hưởng ấy có mạnh mẽ, toàn diện, sâu sắc đến mức nào đi chăng nữa. Cuộc cách tân thứ nhất trong văn học VN, hai mươi năm đầu thế kỉ XX là như vậy. Sự chuẩn bị từ bên trong theo qui luật vận động phát triển nội tại của văn học bắt đầu bằng quá trình dân tộc hóa, dân chủ hóa của Văn học trung đại Việt Nam và sự rạn nứt của thi pháp văn học trung đại.Dân tộc hóa, dân chủ hóa là qui luật vận động phát triển chung của lịch sử văn học dân tộc, và điều này được xem là một đặc điểm cơ bản của văn học Trung đại Việt Nam trong những bước đi cuối cùng của nó (nửa sau thế kỉ XVIII cho đến hết thế kỉ XIX). Ở các giai đoạn này, trên cơ sở sự khủng hoảng sâu sắc của chế độ phong kiến Việt Nam, quá trình dân tộc, dân chủ hóa trong văn học đã diễn ra một cách mãnh liệt chưa từng có. Người ta dễ dàng nhận ra những biểu hiện cụ thể của cuộc khủng hoảng này:- Tất cả những tư tưởng, đạo lý, trật tự kỷ cương của xã hội phong kiến, một khi thành những vật cản, những sợi dây oan nghiệt trói buộc khát vọng chính đáng của con người đều bị phê phán quyết liệt. Nhà văn nhân danh chủ nghĩa nhân đạo hướng về những con người bị áp bức, bị tước bỏ quyền làm người, nhất là người phụ nữ.- Ý thức cá nhân bắt đầu được thức tỉnh, cá tính đòi được khẳng định và được đề cao (thơ văn Hồ Xuân Hương, Cao Bá Quát, Phạm Đình Hổ, Phạm Thái, Nguyễn Công Trứ,).- Sáng tác chữ Nôm lên ngôi và đạt nhiều thành tựu quan trọng (Truyện Kiều của Nguyễn Du, Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của Nguyễn Đình Chiểu, thơ Nôm Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương,).Trên phương diện mỹ học và nghệ thuật, quá trình dân tộc, dân chủ hóa mạnh mẽ thể hiện ở sự khủng hoảng của hệ thống thi pháp văn học trung đại: tính quy phạm chặt chẽ hay tính uyên bác, cách điệu hóa không còn được tôn trọng đầy đủ (tiếng nói nôm na, giản dị, bình dân được đưa vào văn chương, yếu tố tả thực phát triển, cuộc sống đời thường đi vào văn học với tiếng nói chân thực và màu sắc tươi tắn, sống động của nó,); tính phi ngã được nới lỏng và cái tôi cá nhân xuất hiện với nhiều cá tính, phong cách khá mới mẻ, độc đáo.Mặt khác, mỗi thời đại văn học đều có cộng đồng văn học riêng, bao gồm người viết văn và người đọc văn. Cộng đồng văn học trung đại gồm những trí thức Hán học. Cộng đồng văn học hiện đại (đầu thế kỉ XX đến 1945) bao gồm các cư dân đô thị mà nòng cốt là trí thức Tây học. Sự chuẩn bị từ bên trong bao gồm cả sự hình thành và phát triển cộng đồng văn học mới này.Thứ hai là sự tiếp thu, tiếp biến những ảnh hưởng từ bên ngoài. Điều này, dĩ nhiên cực kì quan trọng, nhưng dễ thấy và đã được nói đến nhiều. Ở đây chỉ nhấn mạnh thêm hai điểm:- Sự tiếp thu ảnh hưởng này tất nhiên phải được chuẩn bị bằng cơ sở xã hội, tư tưởng, văn hóa để dẫn đến những cuộc cách tân văn học theo xu hướng hiện đại hóa.- Tầng lớp thị dân mới, trong đó có lớp trí thức Tây học, do chịu ảnh hưởng của tư tưởng văn hóa phương Tây hiện đại mà nảy sinh những nhu cầu mới về tư tưởng, văn hóa, văn học, thúc đẩy, khích lệ những cách tân văn học. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXThứ nhất là sự chuẩn bị từ bên trong.Một mặt: Sự cựa quậy của cái toi tài tửMặt khác, mỗi thời đại văn học đều có cộng đồng văn học riêng, bao gồm người viết văn và người đọc văn. Cộng đồng văn học trung đại gồm những trí thức Hán học. Cộng đồng văn học hiện đại (đầu thế kỉ XX đến 1945) bao gồm các cư dân đô thị mà nòng cốt là trí thức Tây học. Sự chuẩn bị từ bên trong bao gồm cả sự hình thành và phát triển cộng đồng văn học mới này. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXThứ hai là sự tiếp thu, tiếp biến những ảnh hưởng từ bên ngoài. Điều này, dĩ nhiên cực kì quan trọng, nhưng dễ thấy và đã được nói đến nhiều. Ở đây chỉ nhấn mạnh thêm hai điểm:- Sự tiếp thu ảnh hưởng này tất nhiên phải được chuẩn bị bằng cơ sở xã hội, tư tưởng, văn hóa để dẫn đến những cuộc cách tân văn học theo xu hướng hiện đại hóa.Tầng lớp thị dân mới, trong đó có lớp trí thức Tây học, do chịu ảnh hưởng của tư tưởng văn hóa phương Tây hiện đại mà nảy sinh những nhu cầu mới về tư tưởng, văn hóa, văn học, thúc đẩy, khích lệ những cách tân văn học. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX2.1.2. Sự thay thế, chuyển đổi cộng đồng văn học từ trung đại sang hiện đạiThực chất của cuộc cách tân văn học thứ nhất, cũng là thực chất quá trình hiện đại hóa văn học 50 năm đầu thế kỉ XX là sự vượt thoát khỏi hệ thống thi pháp văn học trung đại để xây dựng một hệ thống thi pháp mới. Sự vượt thoát này không tách rời quá trình thay đổi cộng đồng văn học, hình thành một lực lượng sáng tác mới, thích hợp với một công chúng văn học mới. Vậy cộng đồng văn học trung đại có những khác biệt cơ b ản nào so với cộng đồng văn học hiện đại?Cộng đồng văn học trung đại là một cộng đồng hẹp, nó chỉ bao gồm những trí thức Hán học tài hoa (tao nhân, mặc khách). VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXCộng đồng văn học trung đại là một cộng đồng hẹp, nó chỉ bao gồm những trí thức Hán học tài hoa (tao nhân, mặc khách).2.1.2.1. Họ thích thú và đề cao thứ văn chương ước lệ dày đặc, phức tạp và nghiêm ngặt. Ước lệ ở đây thành một hệ thống chặt chẽ, thành nguyên tắc, chuẩn mực thi pháp. Vả lại ước lệ ở đây có những thuộc tính riêng, bộc lộ ở các tính chất sau đây: a) Tính uyên bác và cách điệu hóa:b) Tính sùng cổ: Gốc của quan niệm này là sự cảm thụ thời gian tuần hoàn (cyclique) và quay về nguồn của người xưa (thời Nghiêu Thuấn). Người xưa trọng quá khứ, xem chuẩn mực của chân lý và cái đẹp là những gì cổ nhân đã sáng tạo, thuộc về quá khứ xa xưa. Từ đó hình thành thói quen dùng điển tích điển cố, vay mượn thi liệu, văn liệu của người xưa. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXc) Tính phi ngã (impersonnel), (phi cá nhân, cá thể):Vì giá trị của cá nhân gắn liền với danh dự của đẳng cấp cao sang, dòng họ cao quý, nên “sự độc đáo của cá nhân chưa được xem là đẹp là tài”.Người làm thơ, viết văn cảm thấy hứng thú khi sử dụng một thứ ngôn ngữ nghệ thuật chung, cách tả cảnh tả người chung, vay mượn ý tứ của người trước, người xưa một cách thoải mái như lấy từ kho văn liệu chung của cộng đồng. Và họ cũng sẵn sàng tuân theo những luật lệ chung của thơ phú. Vấn đề sáng tạo chủ yếu là vận dụng, chế biến thi liệu, văn liệu cổ sao cho hợp tình hợp lý, đúng với văn cảnh mới mà mình tạo ra. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXKhông coi cá nhân như một cá tính độc đáo, thì cũng không cần khám phá đời sống nội tâm con người một cách trực tiếp (người nào thì cũng chỉ có “bảy tình”). Nhân vật bộc lộ tính cách ở hành động, nên truyện xưa chú trọng đến cốt truyện, tình tiết, và bút pháp ngoại hiện là chính.2.1.2.2. Quan niệm về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên2.1.2.3. Quan niệm về hệ thống thể loạiThời Trung đại, văn được hiểu rất rộng và “văn sử triết bất phân”. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXThời Trung đại, văn được hiểu rất rộng và “văn sử triết bất phân”.Loại văn cao cấp nhất, với người xưa (văn của các bậc thánh hiền), là văn triết lý, sử học, đạo đức, chính luận,; sau đó mới đến văn mỹ thuật. Trong văn mỹ thuật, được đề cao hơn cả là thơ trữ tình, loại nghệ thuật ngôn từ có tính cách điệu đặc biệt. Văn chở đạo, hẹp là đạo người, rộng là đạo trời. Văn triết lý, đạo lý được đặt lên trên hết vì nó trực tiếp chở đạo. Và người ta làm thơ là để nói chí, tỏ lòng, gọi là “ngôn chí”, “thuật hoài”, “cảm hoài”. Văn thơ nói về những tình cảm cá nhân, quan hệ đời thường chỉ là văn tiêu khiển lúc trà dư tửu hậu. Văn tiểu thuyết bị đặt thấp nhất. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXCộng đồng văn học hiện đại được hình thành xây dựng trên cơ sở thoát bỏ khỏi hệ thống quan niệm và những “tập quán” trên đây của cộng đồng văn học trung đại.2.2. Duy tân và dân chủ như là một tư tưởng triết mĩ mới mẻ trong văn học (quan niệm nghệ thuật; quan niệm đề cao tư tưởng yêu nước, nhân đạo, anh hùng, trên tinh thần duy tân, dân chủ) VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XX2.2.1. Vào cuối thế kỉ XVIII, đầu XIX, có một loạt cây bút đầy tài năng đã muốn vẫy vùng thoát khỏi hệ thống thi pháp văn học Trung đại.2.2.2. Những đổi mới trong ý thức, nội dung, cảm hứng nghệ thuật Quan niệm “văn dĩ tải đạo” có một thời được xem là chân lý tối cao, duy nhất, nay đã có những thay đổi, bổ sung. Người ta viết văn, làm thơ trước hết là để sáng tạo cái đẹp, và nhiều khi còn là một nhu cầu tự bộc lộ con người tác giả. VỀ NHỮNG CUỘC CÁCH TÂN QUAN TRỌNG CỦA VĂN HỌC VN TK XXTình trạng “văn sử triết bất phân”, thái độ đề cao văn nghị luận, thơ phú, xem nhẹ các thể loại khác như truyện, kí,của văn học trung đại cũng đã được điều chỉnh: tác phẩm hay viết theo mọi thể loại đều có cơ hội phát triển và đều được trân trọng như nhau. Sáng tác văn chương được xem như một nghề, và ý thức của nhà văn về “nghề văn” đã có những bước trưởng thành sâu sắc.Các tư tưởng truyền thống của văn học dân tộc được phát huy, đồng thời được bổ sung thêm những nội d