Bài giảng Ngữ văn 9 - Tiết 128: Nghĩa tường minh và hàm ý (Tiếp theo) - Nguyễn Minh Ngọc

Tiết 128: Nghĩa tường minh và hàm ý ( tiếp theo )Môn: Ngữ văn 9Giáo viên: Nguyễn Minh NgọcTrường THCS Sài Đồng TIẾNG VIỆT: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (tt)I. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý: 1. Ví dụ: SGK – Ngữ văn - Tr 90. Chị Dậu vừa nói vừa mếu: - Thôi u không ăn, để phần cho con. Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi. U không muốn ăn tranh của con. Con cứ ăn thật no, không phải nhường nhịn cho u. Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống: - Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu? Điểm thêm một “giây” nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa: - Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài. Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh ngang tai, nó liệng củ khoai vào rổ và oà lên khóc: - U bán con thật đấy ư? Con van u, con lạy u, con còn bé bỏng, u đừng đem bán con đi, tội nghiệp. U để cho con ở nhà chơi với em con. (Ngô Tất Tố, Tắt đèn) Người nói: Chị DậuNgười nghe: Cái TíCâu: “Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi.”HÀM Ý: Sau bữa ăn này, con không còn được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con.Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói của mẹ chưa ? Chi tiết nào cho em biết điều đó ?Cái Tí chưa hiểu được hàm ý trong câu nói của mẹ, vì em đã hỏi lại mẹ “Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu ?”Câu “Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.”HÀM Ý: Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài.Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói thứ 2 của chị Dậu chưa ? Chi tiết nào cho em biết điều đó?Cái Tí đã hiểu được hàm ý trong câu nói thứ hai của mẹ. Điều này được thể hiện qua hành động “giãy nảy” và câu nói trong tiếng khóc của em “U bán con thật đấy ư ?”THẢO LUẬN (2 phút): Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng với cái Tí là “Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghịthôn Đoài” mà phải dùng hàm ý ? Việc chị Dậu dùng hàm ý ở đây nhằm mục đích gì ? Vì phải bán con là việc làm đau lòng nên chị Dậu không dám nói thẳng để tránh đụng chạm đến nỗi đau của mình và cũng là để giảm nỗi đau khổ cho con.Vậy, để sử dụng hàm ý, điều kiện cần phải có trước tiên là gì ?ĐIỀU KIỆN ĐỂ SỬ DỤNG HÀM ÝNgười nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.Vì cái Tí chưa hiểu được hàm ý trong câu nói thứ nhất của chị Dậu.Trong cuộc đối thoại giữa chị Dậu với cái Tí, vì sao chị Dậu phải dùng hàm ý đến hai lần? ĐIỀU KIỆN ĐỂ SỬ DỤNG HÀM ÝNgười nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói.Người nghe (người đọc) phải có năng lực giải đoán hàm ý.Điều kiện thứ hai cần phải có khi sử dụng hàm ý là gì ?Để sử dụng hàm ý, cần có hai điều kiện sau đây:- Người nói (người viết) phải có ý thức đưa hàm ý vào câu nói. Người nghe (người đọc) phải có năng lực giải đoán hàm ý.I. ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý: 1. Ví dụ: SGK/90. 2. Ghi nhớ: SGK/91.TIẾNG VIỆT: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (tt)Tìm câu có chứa hàm ý trong đoạn hội thoại sau vàcho biết hàm ý đó là gì ?Hưng ơi ! Tối nay chúng mình đi xem ca nhạc đi Tiếc quá ! Tối nay mình phải đi thăm Bà Ngoại rồi.Thế thì chủ nhật chúng mình đi xem nha.Ừ, như vậy nhé.BT 1: SGK/91II. LUYỆN TẬP:1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?– Anh nói nữa đi. – Ông giục. – Báo cáo hết ! – Người con trai vụt trở lạigiọng vui vẻ. – Năm phút nữa là mười. Còn haimươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đãngấm rồi đấy. Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chínhngười hoạ sĩ già. Ông theo liền anh thanh niênvào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khingồi xuống ghế.(Nguyễn Thành Long, Lặng lẽ Sa Pa)Câu a)– Người nói:Anh thanh niên– Người nghe:Ông hoạ sĩ và cô kĩ sư– Hàm ý của câu in đậm:Mời bác và cô vào uốngnước.– Hai người nghe đều hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà” và“ngồi xuống ghế” chứng tỏ điều đó.– Người nói:Anh thanh niênII. LUYỆN TẬP:BT1: SGK/911. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó?Câu b)b) – [] Anh Tấn này ! Anh bây giờ sang trọng rồi, còn cần quái gì đến các thứ đồ gỗ hư hỏng này nữa. Chuyên chở lại lịch kịch lắm. Cho chúng tôi khuân đi thôi. Chúng tôi nhà nghèo dùng được tất. – Có gì đâu mà sang trọng ! Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để – Ái chà ! Anh bây giờ làm quan rồi mà bảo không sang trọng ? Những ba nàng hầu. Mỗi lần đi đâu là ngồi kiệu lớn tám người khiêng, còn bảo là không sang trọng ? Hừ! Chẳng cái gì giấu nổi chúng tôi đâu! Tôi biết không thể nói làm sao được đành ngậm miệng, đứng trầm ngâm. – Ôi dào ! Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !(Lỗ Tấn, Cố Hương)– Người nói:Anh Tấn– Người nghe:Chị hàng đậu( ngày trước)– Hàm ý của câu in đậm:Chúng tôi không thể cho được.– Người nghe hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Thật là càg giàu có càng không dám rời một đống xu ! Càng không dám rời một đồng xu lại càng giàu có !” chứng tỏ điều đó.II. LUYỆN TẬP:BT1: SGK/91Câu c)1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó? Thoắt trong nàng đã chào thưa:“Tiểu thư cũng có bây giờ tới đây ! Đàn bà dễ có mấy tay,Đời xưa mấy mặt đời này mấy gan ! Dễ dàng là thói hồng nhan,Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều.” Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu, Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca.(Nguyễn Du, Truyện Kiều)– Người nói:Thuý Kiều– Người nghe:Hoạn Thư– Hàm ý của câu in đậm 1:Quyền quí như tiểu thư mà cũng có lúc phải đến trước “Hoa Nô” này ư?– Người nghe hiểu hàm ý đó. Chi tiết “Hoạn Thư hồn lạc phách xiêu - Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca .” chứng tỏ điều đó.– Hàm ý của câu in đậm 2:Hãy chuẩn bị nhận sự báo oán thích đáng.II. LUYỆN TẬP:BT2: SGK/922. Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì? Vì sao em bé không nói thẳng mà phải sử dụng hàm ý? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao?– Hàm ý của câu in đậm :Nó nhìn dáo dác một lúc rồi kêu lên: Cơm sôi rồi, chắt nước dùm cái ! – Nó cũng lại nói trỏng.Tôi lên tiếng mở đường cho nó: Cháu phải gọi “Ba chắt nước dùm con”, phải nói như vậy. Nó như không để ý đến câu nói của tôi, nó lại kêu lên:- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ ! Anh Sáu vẫn ngồi im [].(Nguyễn Quang Sáng, Chiếc lược ngà)Chắt nước giùm để cơm khỏi nhão.– Bé Thu không nói thẳng mà phải sử dụng hàm ý vì trước đó em đã nói thẳng rồi nhưng không có hiệu quả nên bực mình. Hơn nữa lần nói thứ hai này có thêm yếu tố thời gian bức bách(để lâu cơm sẽ nhão) – Việc sử dụng hàm ý không thành công. Vì “Anh Sáu vẫn ngồi im”, tức là anh tỏ ra không cộng tác với bé Thu.II. LUYỆN TẬP:BT3: SGK/923. Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn hội thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.A: Mai về quê với mình đi!B: //A: Đành vậy.A: Mai về quê với mình đi !B: Tiếc quá, mai mình cùng ba mẹ về thăm ngoại rồi.II. LUYỆN TẬP:BT4: SGK/924. Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh“hi vọng” với “con đường” trong các câu sau: Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng như những con đường trên mặt đất; kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.(Lỗ Tấn, Cố hương) “hi vọng” giống như “con đường”Đi mãi thì thành đườngNếu cố gắng thực hiện thì có thể đạt được hi vọngII. LUYỆN TẬP:BT5: SGK/935. Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ “Mây và sóng” của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.Mẹ ơi, trên mây có người gọi con“Bọn tớ chơi từ khi thức dậy đến lúc chiều tà.Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc”Con hỏi: “Nhưng làm thế nào mình lên đó được?”Họ đáp :“Hãy đến nơi tận cùng trái đất, đưa tay lên trời, cậu sẽ được nhấc bổng lên tận tầng mây”“Mẹ mình đang đợi ở nhà”-con bảo- “Làm sao có thể rời mẹ mà đến được?”Thế là họ mỉm cười bay đi.Nhưng con biết có trò chơi thú vị hơn mẹ ạ.Con là mây và mẹ sẽ là trăngHai bàn tay con ôm lấy mẹ, và mái nhà ta sẽ là bầu trời xanh thẳmTrong sóng có người gọi con:“Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao”Con hỏi: “Nhưng làm thế nào mình ra ngoài đó được?”Họ nói: “Hãy đến rìa biển cả, nhắm nghiền mắt lại, cậu sẽ được làn sóng nâng đi”.Con bảo: “Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà, làm sao có thể rời mẹ mà đi được?”Thế là họ mỉm cười, nhảy múa lướt qua.Nhưng con biết trò chơi khác hay hơn.Con là sóng và mẹ sẽ là bến bờ kì lạ,Con lăn, lăn, lăn mãi rồi sẽ cười văng vỡ tan vào lòng mẹ.Và không ai trên thế gian này biết mẹ con ta ở chốn nàoII. LUYỆN TẬP:BT5: SGK/935. Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ “Mây và sóng” của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.Những câu có hàm ý mời mọcNhững câu có hàm ý từ chối“Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao”“Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc.”“Mẹ mình đang đợi ở nhà”, “Làm sao có thể rời mẹ mà đến được”. -“Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà”, “Làm sao có thể rời mẹ mà đi được”“Không biết có ai muốn đi chơi với bọn tớ không?”“Chơi với bọn tớ thích lắm đấy !”Nghĩa hàm ý là phần thông báo tuy không được diễn đạt trực tiếp bằng những từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra từ những từ ngữ ấyHƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC Ở NHÀ- Ghi nhớ (SGK/91), học bài.Tập viết đoạn văn tự sự có sử dụng hàm ý. Soạn bài “Tổng kết văn bản nhật dụng” (SGK/94).CHÚC CÁC EM HỌC SINH CHĂM NGOAN, HỌC GIỎI!Chúc các thầy, cô giáo mạnh khỏe và thành đạt