Bài giảng môn Ngữ văn khối 11 - Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc (Nguyễn Đình Chiểu)

Tiết 21-22-23 - Đọc văn Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc ( Nguyễn Đình Chiểu )Mộ Nguyễn Đình ChiểuA.Phần 1: Tác giả : I/ Tiểu sử- cuộc đời:- (1822- 1888), Tự: Mạnh trạch; Hiệu : Trọng Phủ, Hối Trai( cái phòng tối)- Sinh tại quê mẹ: Tân Thới – Bình Dương- Gia Định( nay là TP Hồ Chí Minh)- Xuất thân: Trong gia đình nhà Nho-Những nét chính cuộc đời:+1833 NĐC vào Huế học, 1843 đỗ tú tài tại trường thi Gia Định. 1847 ông ra Huế học chờ khoa thi Kỉ Dậu 1849 lúc sắp thi được tin mẹ mất, bỏ thi về Nam chịu tang mẹ. Trên đường về NĐC bị đau mắt nặng lại khóc mẹ quá nhiều nên bị mù 2 mắt.-> NĐC lâm vào cảnh: đau thương, bệnh tật, công danh giang dở.+ Đến 1851 ĐC mở lớp dạy học và làm thuốc chữa bệnh cho người nghèo, sáng tác thơ văn -> Trong con người NĐC có sự kết hợp của 3 tố chất: nhà giáo, thầy thuốc, nhà văn.+ 1859 Pháp đánh Gia Định, NĐC cùng các lãnh tụ nghĩa quân bàn mưu đánh giặc và sáng tác thơ văn chiến đấuCuộc đời ông là một tấm gương sáng về nghị lực và đạo đức, suốt đời chiến đấu không biết mệt mỏi cho lẽ phải, cho quyền lợi của nhân dân.II. Sự nghiệp thơ văn1. Các tác phẩm chính( chủ yếu chữ Nôm)Đến đây em có nhận xét gì về con người Đồ Chiểu?+ Truyện Lục Vân TiênDương Từ Hà Mậu+ Chạy giặcVăn tế nghĩa sĩ cần giuộc......2. Quan điểm sáng tác.Dùng thơ văn để chở đạo làm người, để “đâm gian, chém tà”, chiến đấu cho bảo vệ đạo đức và chính nghĩa.Kể tên những tác phẩm chính của NĐC?3. Nội dung thơ văn.3.1. Thơ văn NĐC thể hiện lí tưởng đạo đức nhân nghĩa sâu sắc.Cơ sở lí tưởng đạo đức nhân nghĩa của NĐC?Cơ sở lí tưởng đạo đức nhân nghĩa: + Nhân: Tình yêu thương con người, sẵn sàng cưu mang con người trong cơn hoạn nạn.+ Nghĩa: Là quan hệ tốt đẹp giữa con người với con người trong xã hộiXuất phát từ đạo nho nhưng lại mang đậm tính nhân dân và truyền thống- Nhân vật đều là mẫu lí tưởng: sống nhân hậu, thuỷ chung, ngay thẳng, dám xả thân vì nghĩa lớnHãy lấy một dẫn chứng mà em đã được họcTHCS để minh hoạ cho nội dung lí tưởng đạo đức, nhân nghĩa trong thơ văn NĐC?- VD: Lục Vân Tiên trước khi vào kinh ứng thí trở về thăm ch mẹ, dọc đường gặp bọn cướp Phong lai đang hoành hành -> Vân Tiên một mình đánh tan bọn cướp và cứu được KNN.3.2.Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu thể hiện lòng yêu nước thương dân :- Ghi lại chân thực một thời đau thương của đất nước- của nhân dân khi thực dân Pháp xâm lược ( “Chạy giặc”). -Tố cáo tội ác của bọn cướp nước và bọn bán nước (Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc).- Ca ngợi,khích lệ tinh thần yêu nước đánh Pháp của nhân dân (đặc biệt là người nông dân đánh giặc)( Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc; Văn tế nghĩa sĩ trận vong Lục tỉnh; Thơ điếu Phan Tòng) -Bày tỏ thái độ kiên trung, bất khuất của những con người thất thế nhưng vẫn hiên ngang, tin tưởng và hy vọng vào tương lai. ( Ngư Tiều y thuật vấn đáp)=> Thơ văn NĐC đã đáp ứng xuất sắc những yêu cầu của cuộc sống và chiến đấu đương thời, có tác dụng động viên, khích lệ không nhỏ tinh thần và ý chí cứu nước của nhân dân.4. Nghệ thuật thơ văn.Nghệ thuật đặc sắc thơ văn NĐC thể hiện ở những điểm nào?- Bút pháp trữ tình xuất phát từ cõi tâm trong sáng, nhiệt thành và đầy tình yêu thương.Mang đậm sắc thái Nam bộ từ lời ăn tiếng nói: (mộc mạc, bình dị) -> đến tâm hồn: (nồng nhiệt, chất phác).Các sáng tác thiên về truyện kể, màu sắc diễn xướng phổ biến trong văn họcdân gian( nhất là Nam Bộ)III. Ghi nhớ :-Cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng,cao đẹp về nhân cách,nghị lực và ý chí, lòng yêu nước-thương dân và thái độ kiên trung bất khuất trước kẻ thù.- Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu là một bài ca đạo đức, nhân nghĩa; là tiếng nói yêu nước cất lên từ cuộc chiến đấu chống quân xâm lược, là thành tựu nghệ thuật xuất sắc mang đậm sắc thái Nam Bộ. B/Tác phẩm :“Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”I/Tìm hiểu chung:1/ Hoàn cảnh ra đời của bài văn tế:Em hãy nêu hoàn cảnh ra đời của bài văn tế?Đêm 16/ 12/ 1861 , các nghĩa sĩ đã tấn công đồn Cần Giuộc, giết được tên quan 2 Pháp và một số lính thuộc địa. Họ đã làm chủ đồn được 2 ngày, sau đó bị phản công và thất bại. Khoảng 20 nghĩa quân đã bị hi sinh.-Theo yêu cầu của viên tuần phủ Gia Định là Đỗ Quang, NĐC đã viết bài văn tế này.Chùa Tôn Thạnh ở ấp Thanh Ba xã Mĩ Lộc huyện Cần Giuộc tỉnh Long An – Nơi NĐC viết văn tế nghĩa dân chết trong trận Cần Giuộc2/ Thể loại : Văn tế -Tế là loại văn thời cổ có nguồn gốc từ Trung Quốc. Thể loại này được dùng vào nhiều mục đích trong đó có tế người đã khuất.-Bố cục 1 bài văn tế : bao giờ cũng gồm 4 phần+ Lung khởi: Luận chung về lẽ sống chết+ Thích thực: Kể về công đức, phẩm hạnh. Cuộc đời của người đẫ chết+ Ai vãn: Niềm thơng tiếc đối với người đã mất+ Khốc vận( kết): bày tỏ lòng tiêc thương và lời cầu nguyện của người đứng tế.  Bố cục của bài văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc cũng gồm 4 phần:+ Phần1 : Lung khởi ( 2 câu đầu) - Bối cảnh thời đại và ý nghĩa cái chết bất tử của người nông dân+Phần 2 : Thích thực ( câu 3->15) - Hồi tưởng lại công đức của người nông dân - nghĩa sĩ+Phần 3 : Ai điếu ( câu 16câu 28) - Bày tỏ lòng thương tiếc, sự cảm phục của tác giả đối với nghĩa sĩ+Phần 4 : Khốc tận( kết) (2 câu cuối) - Ca ngợi linh hồn bất tử của các nghĩa sĩ.Tìm bố cục của bài văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc?Nhà thờ Các nghĩa sĩ Cần GiuộcII/ Đọc hiểu : 1. Đọc và giải nghĩa từ khó:Đọc chậm, âm điệu buồn, bi thương, đau xót.Giữa các phần trong bài cần ngắt giọng lâu hơn để tạo dư âm.+ Phần lung khởi : Đọc giọng trang trọng, nhấn vào các từ chỉ hình ảnh rộng lớn và miêu tả âm thanh, ánh sáng  làm nổi bật sự suy ngẫm về lẽ sống chết ở đời.+Phần thích thực :Đọc giọng hồi tưởng, bồi hồi ở đoạn nói về nguồn gốc của nghĩa binh. Đoạn miêu tả bức tranh công đồn cần đọc giọng nhanh, dồn dập.+Phần ai điếu-ai vãn và phần kết: Đọc âm điệu lâm li, chậm, thống thiết, xót xa, trang nghiêm và thành kính.- Giải thích từ khó( SGK)2. Tìm hiểu văn bản:a.Phần lung khởi :Hoàn cảnh hy sinh của nghĩa quân: - Câu 1:Súng giặc đất rền > phản ánh đước sự chuyển biến mau lẹ, sức vùng lên nhanh chóng của người nghĩa sĩ yêu nước Đồng thời khái quát cái chết bất tử của người nông dân – nghĩa sĩ -> Vẻ đẹp chân dung nghĩa sĩ Cần Giuộc2 câu lung khởi đã khái quát bối cảnh lịch sử và nêu rõ thái độ ca ngợi cái chết vẻ vang, tinh thần bất diệt của của những người nông dân yêu nước đã hi sinh anh dũng trong trận đánh Cần Giuộc2.2. Thích thực.Em cho biết nguồn gốc xuất thân của người nghĩa sĩ như thế nào?- Nguồn gốc của những người nghĩa sĩ: Nghệ thuật liệt kê+ Suốt đời cui cút làm ăn mà vẫn nghèo khó+ Công việc quen làm; cuốc, cày, bừa, cấy với ruộng châu--> không gian làng xã.+ Chưa biết binh đao, trận mạc; tập khiên, súng, mác, cờ chưa từng ngó=> Họ là những người nông dân thực thụCảm nhận của em về thái độ, tình cảm của tác giả khi nói vềnguồn gốc xuất thân của người nghĩa sĩ?-> Thái độ tình cảm của tác giả: + Xúc động cảm thông chia sẻ với cuộc đời nhỏ bé và thân phận “con sâu, cái kiến” của người nông dân nghĩa sĩ.+ Có thể nói bao nhiêu tình cảm yêu thương của nhà thơ giành cho người nông dân đánh giặc được nén ở 2 chữ ” cui cút” trong đoạn thơTừ câu 6 đến câu 9 cho ta biết điều gì?Người nghia sĩ đánh tây:+ Thái độ: Ghét( thói mọi như nhà nông ghét cỏ) -> nâng lên thành hành động căm thù( muốn ăn gan, cắn cổ, tiêu diệt, chém)Người nông dân đã cónhận thức như thế nào về vai trò trách nhiệm của mình đối với đất nước. Em có nhận xét gì về nhận thức của họ?+ Nhận thức vai trò trách nhiệm đối với đất nước; . Một mối xa thư( quốc gia: phải có độc lập, có chủ quyền). Há để ai chém rắn đuổi hươu( trách nhiệm của bản thân đối với quốc gia dân tộc). Nào đợi ai đòi, ai bắt.chẳng thèm trốn ngược trốn xuôi( tự nguyện xung phong đánh giặc)=> Nhận thức đúng đắnNghệ thuật đặc sắc được thể hiện trong đoạn văn như thế nào?( câu 3 -> câu 9). Tác dụng của chúng?Nghệ thuật: + So sánh dân giã , gần gũi, dễ hiểu và gắn với công việc đồng áng của người nông dân( như trời hạn trông mưa, như nhà nông ghét cỏ)+ Dùng một loạt động từ mạnh: ăn gan, cắn cổ+ Dùng các điển tích, điển cố=> Thể hiện lòng căm thù giặc cao độ, khẳng định ý thức độc lập dân tộc, tinh thần trách nhiệm của công dân đối với tổ quốc -> đó là sự chuyển biến trong nhận thức của người nông dân- Nhµ th¬ NguyÔn §×nh ChiÓu ®· can ®¶m ®Ó b­íc ra khái toµ l©u ®µi cña ng«n ng÷ b¸c häc, ®Õn víi tóp lÒu cá cña ng«n ng÷ b×nh d©n, ph« bµy hÕt lßng c¨m thï giÆc cña n«ng d©n mét c¸ch m·nh liÖt. HÖ thèng ng«n tõ Nam Bé m¹nh mÏ, døt kho¸t lét t¶ b¶n chÊt ng­êi n«ng d©n quyÕt kh«ng ®éi trêi chung víi giÆc. NÕu kh«ng cã lßng yªu n­íc NguyÔn §×nh ChiÓu kh«ng thÓ hiÓu thÊu lßng ng­êi d©n ®Õn nh­ vËy ®­îc.Người nông dân nghĩa sĩ đã được trang bị như thế nào? Tìm dẫn chứng minh hoạ?- Trang bị: + Manh áo vải+ Ngọn tầm vông+ Rơm con cúi+ Lưỡi dao phayNghệ thuật: liệt kê, chi tiết chân thực có sức gợi caoVật dụng : nghèo nàn, thô sơ trong cuộc sống lao động hàng ngày -> bỗng trở thành vũ khí để nghĩa quân đánh giặc. Đối lập với kẻ thù ( súng)Tinh thần chiến đấu: + Đạp rào lướt tới+ Xô cửa xông vào+ Đâm ngang chém ngượcHàng loạt động từ mạnh, nhịp điệu dồn dập, nhanh mạnh dứt khoát => đặc tả được khí thế chiến đấu mạnh mẽ quyết liệt và làm nổi bật lên sự hi sinh quên mình của các nghĩa sĩ trong trận Cần Giuộc- NguyÔn §×nh ChiÓu kh«ng hÒ t« vÏ, mµ cø ®Ó nguyªn mét ®¸m ®«ng lam lò, r¸ch r­íi, tay dao tay gËy, aß µo x«ng vµo ®ån giÆc. LÇn ®Çu tiªn NguyÔn §×nh ChiÓu ®­a vµo v¨n häc bøc t­îng ®µi nghÖ thuËt vÒ ng­êi n«ng d©n lao ®éng hoµnh tr¸ng, hÕt m×nh, quªn m×nh trong chiÕn ®Êu.Đến đây ta bỗng giật mình bởi nhà thơ mù NĐC đã nhìn hiện thực chiến đấu của nhân dân sáng tỏ hơn cả người mắt sáng. Có lẽ sức mạnh của thành công ấy chính là do: chư tâm kia..bằng 3 chữ tài.H­íng dÉn vÒ nhµ.- §o¹n v¨n t¸i hiÖn h×nh ¶nh ng­êi n«ng d©n – nghÜa sÜ trong chiÕn ®Êu ®¹t gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao ë ®iÓm nµo?( VÒ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt, nghÖ thuËt ng«n ng÷, bót ph¸p tr÷ t×nh?)-Häc thuéc lßng 2 ®o¹n ®Çu.-N¾m néi dung bµi häc.- So¹n bµi tiÕp tiÕt 3.Trao ®æi cÆp.Nhãm lÎ:TiÕng khãc cña t¸c gi¶ xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguån c¶m xóc? Theo em ®ã lµ nguån c¶m xóc g×?Nhãm ch½n: NhËn xÐt nhÞp v¨n, giäng ®iÖu trong phÇn ai v·n? TiÕt 3: V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc ( NguyÔn §×nh ChiÓu )Nhãm lÎ:TiÕng khãc cña t¸c gi¶ xuÊt ph¸t tõ nhiÒu nguån c¶m xóc? Theo em ®ã lµ nguån c¶m xóc g×?TiÕt 3: V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc. ( NguyÔn §×nh ChiÓu )3.3. PhÇn ai v·n.- H×nh t­îng ng­êi n«ng d©n nghÜa sÜ hiÖn lªn tõ dßng n­íc m¾t cña §å ChiÓu, bao trïm toµn bé bµi v¨n tÕ lµ h×nh t­îng t¸c gi¶.- TiÕng khãc §å ChiÓu hîp thµnh bëi 3 yÕu tè : N­íc, D©n, Trêi. §å ChiÓu nh©n danh vËn n­íc, nh©n danh lÞch sö mµ khãc cho nh÷ng ng­êi anh hïng x¶ th©n cho Tæ Quèc. TiÕng khãc Êy cã tÇm vãc sö thi, tÇm vãc thêi ®¹i.Nhãm ch½n: NhËn xÐt nhÞp v¨n, giäng ®iÖu trong phÇn ai v·n?- Giäng ®iÖu ®a thanh, giµu cung bËc t¹o nªn nh÷ng c©u v¨n thËt vËt v·, ®ín ®au.- H×nh ¶nh gia ®×nh tang tãc, c« ®¬n, chia l×a, gîi kh«ng khÝ ®au th­¬ng, buån b· sau cuéc chiÕn.- NhÞp c©u trÇm l¾ng, gîi kh«ng khÝ l¹nh lÏo, hiu h¾t sau c¸i chÕt cña nghÜa qu©n.- T¸c gi¶ sö dông h×nh ¶nh ®Ñp biÓu hiÖn bÒ s©u c¸i chÕt cao quÝ cña nghÜa sÜ.3.4. PhÇn khèc tËn ( kÕt ).- T¸c gi¶ ®Ò cao quan niÖm : ChÕt vinh cßn h¬n sèng nhôc. Nªu cao tinh thÇn chiÕn ®Êu, x¶ th©n v× nghÜa lín cña nghÜa qu©n. Hä ra trËn kh«ng cÇn c«ng danh bæng léc mµ chØ v× mét ®iÒu rÊt gi¶n ®¬n lµ yªu n­íc.- §©y lµ c¸i tang chung cña mäi ng­êi, cña c¶ thêi ®¹i, lµ khóc bi tr¸ng vÒ ng­êi anh hïng thÊt thÕ nh­ng hiªn ngang.4. KÕt luËn.- Bµi v¨n tÕ lµ h×nh ¶nh ch©n thùc vÒ ng­êi n«ng d©n ViÖt Nam chèng Ph¸p víi lßng yªu n­íc vµ lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c, tinh thÇn chiÕn ®Êu hi sinh anh dòng tuyÖt vêi cña ng­êi n«ng d©n Nam Bé trong phong trµo chèng Ph¸p cuèi XIX.- Víi bµi v¨n tÕ nµy lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö VH d©n téc cã mét t­îng ®µi nghÖ thuËt sõng s÷ng vÒ ng­êi n«ng d©n t­¬ng xøng víi phÈm chÊt vèn cã ngoµi ®êi cña hä.III. Ghi nhí.- SGK Cñng cè luyÖn tËp.- Em hiÓu 2 c©u v¨n sau nh­ thÕ nµo?Sèng lµm chi theo qu©n tµ ®¹o, qu¨ng vïa h­¬ng, x« bµn ®éc, thÊy l¹i thªm buån; Sèng lµm chi ë lÝnh m· tµ chia r­îu l¹t, gÆm b¸nh m×, nghe cµng thªm hæ. Thµ th¸c mµ ®Æng c©u ®Þch kh¸i, vÒ theo tæ phô còng vinh; h¬n cßn mµ chÞu ch÷ ®Çu T©y, ë víi man di rÊt khæ.Cho biết sự gần gũi về tư tưởng nhân nghĩa giữa hai tác giả Nguyễn Trãi và Nguyễn Đình ChiểuLí tưởng nhân nghĩa: Lấy dân làm gốc, yêu nước thương dân và căm thù giặc sâu sắcH­íng dÉn vÒ nhµ.-Häc thuéc lßng bµi v¨n tÕ.-N¾m ch¾c néi dung bµi häc theo tõng phÇn.-So¹n bµi theo ph©n phèi ch­¬ng tr×nh.