Bài giảng môn học Ngữ văn lớp 12 - Hồn Trương Ba da hàng thịt - Lưu Quang Vũ (Tiếp)

Lưu Quang VũHỒN TRƯƠNG BA,DA HÀNG THỊT Giúp Học Sinh:Hiểu được bi kịch của con người khi bị đặt vào nghịch cảnh: phải sống nhờ, sống vay mượn, sống tạm bợ và trái với tự nhiên khiến tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và tha hoá bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục.Mục tiêu bài họcCảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của những người lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và dung tục, bảo vệ quyền được sống đích thực cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.Thấy được kịch Lưu Quang Vũ đặc sắc trên nhiều phương diện: Sự hấp dẫn của kịch bản VH và NT sân khấu; sự kết hợp giữa tính hiện đại với các giá trị truyền thống; sự phê phán mạnh mẽ, quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổng. I. TIỂU DẪN1. Tác giả: Lưu Quang Vũ (1948-1988)Là một tài năng đa dạng: Làm thơ, viết truyện ngắn,vẽ tranh, soạn kịch.Kịch là đóng góp đặc sắc nhất với những vở gây chấn động dư luận, cú ảnh hưởng cả trong và ngoài nướcNhà soạn kịch tài năng nhất của nền VHNT VN hiện đại - Phản ánh cuộc sống bằng việc khám phá, phát hiện những mâu thuẫn, xung đột trong đời sống rồi diễn đạt bằng hành động và ngôn ngữ đối thoại. - Quá trình vận động gồm 4 giai đoạn: Thắt nút-> phát triển-> cao trào->mở nút. a. Xuất xứ: Hư cấu sáng tạo từ một cốt truyện dân gian b. Thể: Kịch nói c. Giá trị:Là một trong những vở kịch đặc sắc nhất của Lưu Quang Vũ.Đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ , có ý nghĩa tư tưởng , triết lý và nhân văn sâu sắc.- Có sức hấp dẫn, thu hút mạnh mẽ đối với khán giả trong và ngoài nước. 2. Tác phẩm:d. Tóm tắt nội dung vở kịch: gồm 7 cảnhTrương Ba bắt đầu thay đổi tâm tính khiến mọi người trong gia đình, bạn bè, xa lánh chán ghét, bản thân vô cùng đau khổ quyết định giải thoát chấp nhận cái chếtĐế Thích kết thân vớiTrương Ba-một cao cờ ở hạ giới. Trương Ba đột ngột qua đờiTrên thiên đình Nam Tàolàm việc cẩu thả gạch nhầm tên người chết là Trương BaBị thể xác xui khiến, Trương ba định xuôi theo ở lại với vợ hàng thịtLý trưởng sách nhiễu. Trương Ba phải ở nhà hàng thịt đến đêm mới được về nhàXác hàng thịt đòi về nhà Trương Ba. Mọi người ngỡ ngàng song đành phải chấp nhận7654321Nam Tào sửa sai bằng cách cho hồn Trương Ba nhập vào xác hàng thịt để sống lạiThắt nútPhát triểnmở nútCao trào3. Đoạn tríchVị trí: - Trích từ cảnh VII và đoạn kết của vở kịch. - Thuộc phần cao trào và mở nút trong quá trình vận động kịch.b. í nghĩa: - Bộc lộ sâu sắc những mâu thuẫn, xung đột từ bên trong của con người. - Thể hiện nội dung tư tưởng tác phẩm. II. ĐỌC HiỂU VĂN BẢN 1. Hướng dẫn đọc và tỡm hiểu xung đột kịch: a. Hướng dẫn đọc:Đọc phõn vai: Hồn Trương Ba: giọng đau khổ, bối rối Xỏc anh hàng thịt: giọng đắc thắng, tự tin Vợ Trương Ba: giọng từ tốn, chõn quờ Cỏi Gỏi: giọng cứng cỏi, hồn nhiờn Lời dẫn của tỏc giả: giọng chậm rói, gần với giọng kể chuyệnII. ĐỌC HiỂU VĂN BẢN 1. Hướng dẫn đọc và tỡm hiểu xung đột kịch: b. Xung đột kịch:Nguyờn nhõn nào dẫn đến xung đột kịch ở cảnh cuối này?*Sơ lược cảnh trước đoạn tríchNhân hậu, trong sạch, ngay thẳngUống rượu nhiều, ham bán thịt,không mặn màvới chơi cờ, nước cờ không còn khoáng hoạt như trướcThô lỗ,phũ phàngThú vui tao nhã, trí tuệ chơi cờ với nước đi khoáng hoạtTrú nhờ thể xác dung tục củahàng thịtTrương BaHồn Trương Ba ý thức được điều đú, ngày càng thấy xa lạ với mọi người, thấy chỏn chớnh mỡnhNguyờn nhõn xung đột kịchII. ĐỌC HiỂU VĂN BẢN 1. Hướng dẫn đọc và tỡm hiểu xung đột kịch: b. Xung đột kịch:Xung đột kịch bựng nổ qua cỏc bước: Hồn Trương Ba cảm thấy khụng thể sống “hồn này xỏc nọ” Hồn và Xỏc đối thoại với sự giễu cợt đắc ý của Xỏc làm Hồn càng khổ đau, bế tắc Mọi người trong gia đỡnh xa lỏnh (người vợ), cự tuyệt (đứa chỏu), thương hại (người con dõu) khiến hồn Trương Ba càng đau đớn, tuyệt vọng muốn kết thỳc sự trớ trờu Hồn Trương Ba gặp gỡ, đối thoại với Đế Thớch và việc hồn Trương Ba nhận ra hành động cần thiết của mỡnhXung đột kịch bựng nổ như thế nào? II. ĐỌC HiỂU VĂN BẢN 1. Hướng dẫn đọc và tỡm hiểu xung đột kịch: Nghệ thuật tạo xung đột kịch:Tạo mõu thuẫn liờn hoàn và tăng cấpNhận xột ban đầu về nghệ thuật tạo xung đột kịch của Lưu Quang Vũ ở đõy? II. ĐỌC HiỂU VĂN BẢN 2. Nhõn vật Hồn Trương Ba:Màn đối thoại giữa Hồn và XỏcMàn đối thoại với người thõnMàn đối thoại với Đế ThớchMàn kếtHỒN TRƯƠNG BAa. Màn đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt Thảo luận nhómCử chỉXưnghô MụcđíchVị thế Nhận xét cuộc đối thoại của hồn Trương Ba và xác anh hàng thịt ở các phương diệnNhóm 1Nhóm 4Nhóm 3Nhóm 2Giọng điệuNhóm 5 Các phương diệnHồn Trương BaDa hàng thịtMục đíchPhủ định sự lệ thuộc của linh hồn vào xác thịt, coi xác thịt chỉ là cái vỏ bề ngoài, không có ý nghĩa. Khẳng định linh hồn vẫn có đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắnKhẳng định sự âm u, đui mù của thể xác có sức mạnh ghê gớm, có khả năng điều khiển, làm át đi linh hồn cao khiết. Dồn hồn Trương Ba vào thế đuối lý buộc phải thoả hiệp, quy phục.Xưng hôCử chỉÔm đầu, đứng vụt dậy, nhìn chân tay, thân thể, bịt tai lại->Uất ức, tức giận, bất lực Lắc đầu-> Tỏ vẻ thương hại Mày –Ta->Khinh bỉ, xem thường Ông - Tôi->Ngang hàng thách thứcVị thếBị động, kháng cự yếu ớt, đuối lý, tuyệt vọng-> Người thua cuộc. Chấp nhận trở lại vào xác hàng thịtChủ động đặt nhiều câu hỏi phản biện, lý lẽ giảo hoạt->Kẻ thắng thế, buộc được hồn Trương Ba quy phục mình.-Giọng điệu Giận dữ, khinh bỉ, mắng mỏ, đồng thời ngậm ngùi thấm thiá,tuyệt vọngKhi ngạo nghễ thách thức, khi buồn rầu thì thầm ranh mãnh, an ủi. Xỏc đắc thắng nhơn nhơn, Hồn bế tắc, lỳng tỳng, đau khổ. Tuy nhiờn, Hồn vẫn núi lờn đưọc tiếng núi của mỡnh, dự chỉ là yếu ớt đau khổ Cuộc đối thoại Hồn - Xỏc là cuộc đấu tranh giữa cỏc mặt khỏc nhau trong một con người với ý nghĩa đa chiều: nội dung – hỡnh thức, con người nhu cầu – con người thiờn chức, cỏi cao cả - cỏi tầm thường* Nhận xột chung:b. Màn đối thoại giữa hồn Trương Ba và người thân: Thảo luận nhómPhản ứng của vợ ra sao? Nguyênnhân? N hóm 3 Nhóm 2Nhóm 1Nhóm 4Trước sự tha hoá và biến đổi của Trương BaTrước phản ứng của người thân Tâm trạngcủaTrương Bara sao? Nguyênnhân? Phản ứng của con dâu ra sao? Nguyênnhân? Phản ứng của cháu gái ra sao ? Nguyênnhân? Người thânTrương baMQHNguyên nhânTâm trạngPhản ứngNguyên nhânVợThông cảm và xót thươngCháu gáiCon dâuQuyết liệt và dữ dộiThấu hiểu nhưng đau lòng nhận thấy bố ngày một đổi khácNhận thấy sự thay đổi của chồng và đau khổ trước tình cảnh chồng chungBuồn bã đau khổ muốn chết, bỏ đi định nhường chồng cho cô hàng thịtTâm hồn tuổi thơ vốn trong sạch, không chấp nhận sự tầm thường dung tục.-Vẻ mặt: Thẫn thờ, lặng ngắt như tảng đá.-Cử chỉ: Tay ôm đầu - Điệu bộ: Run rẩy, lập cập.-Giọng điệu: Nhẫn nhục, cầu cứu=> Vô cùng đau đớn, bế tắc.Hiểu những gì mình đã, đang và sẽ làm cho người thân là rất tệ hại mặc dù không hề muốn“Ông bây giờ còn biết đến ainữa!”; “ Ông đâu còn là ông nữa”; “Tôi sẽđi biệt để ông được thảnh thơi với cô hàng thịt”“Con sợ lắm, bởi con cảm thấy, đau đớn thấymỗi ngày thầy một đổi khác, mất mát dần, tất cả cứ lệch lạc, nhoà mờ dần đến nỗi có lúc chính con cũng không nhận ra thầy nữa”“Ông nội tôi chết rồi nếu ông nội tôi hiện hồn về ông nội tôi sẽ bóp cổ ông”; “ông chiết cây cam bàn tay giết lợn của ông làm gãy tiệt cái chồi non, chân ông to bè như cái xẻng, giẫm lên nát cả cây sâm quý mới ươm! Ông nội tôi đời nào phũ phàng như vậy!”=> Bi kịch được đẩy đến đinh điểm buộc nhân vật phải đứng trước lựa chọnMàn độc thoại nội tâm của Trương Ba-Những câu hỏi mang tính tự vấn“Nhưng lẽ nào ta lại chịu thua mày, khuất phục mày và tự đánh mất mình? Nhưng có thật là không còn cách nào khác?”-> Bộc lộ thái độ quyết liệt trong tranh đấuĐi đến khẳng định dứt khoát:“Không cần cái đời sống do mày mang lại! Không cần!”-> Quyết định không chung sống với thể xác dung tục của hàng thịt. So sánh với tâm trạng và thái độ của Trương Ba ở phần kết màn đối thoại với hàng thịt:Màn đối thoạivới xác hàng thịt: Tuyệt vọng, Bất lực cam chịu.Chấp nhận chung sống với xácthịt dung tụcMàn đối thoạiVới người thân: Vô cùng đau đớn song kiên quyết, dứt khoát không sống chungvới xác thịtdung tục => Đỉnh điểm của bi kịch nhân vật không thoả hiệp mà đấu tranh mạnh mẽ quyết liệt -> vẻ đẹp tâm hồn cao quý của người lao động trong cuộc đấu tranh với cái dung tục tự hoàn thiện nhân cáchc. Màn đối thoại với Đế Thích:Hãy chỉ ra sự khác nhau trong quan niệm của Trương Ba và Đế Thích về ý nghĩa sự sống?Quan niệm của Đế ThíchQuan niệm của Trương BaKhuyên Trương Ba chấp nhận vì thế giới vốn không toàn vẹn: “ Dưới đất, trên trời đều thế cả”Không chấp nhận cái cảnh phải sống bên trong một đằng bên ngoài một nẻo, muốn được là mình “toàn vẹn”=> Đế Thích có cái nhìn quan liêu hời hợt về cuộc sống con người nói chung và với Trương Ba nói riêng. Trương Ba trách Đế Thích, người đem lại cho mình sự sống ‘’Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống còn sống như thế nào thì ông chẳng cần biết” có đúng không? Trương Ba trách Đế Thích, người đem lại cho mình sự sống “Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống còn sống như thế nào thì ông chẳng cần biết” là rất thẳng thắn và hoàn toàn đúng đắn.->Lòng tốt hời hợt thì chẳng đem lại điều gì thực sự có ý nghĩa cho ai mà sự vô tâm còn tệ hại hơn, nó đẩy người khác vào nghịch cảnh, vào bi kịchĐế Thích định cho hồn Trương Ba nhập vào cu Tị, Trương Ba đã từ chối. Vì sao? Trương Ba cương quyết từ chối, không chấp nhận cái cảnh sống giả tạo, mà theo ông chỉ có lợi cho đám chức sắc, không chấp nhận cảnh cuộc sống mà theo ông còn “ khổ hơn là cái chết”->Khát vọng mãnh liệt của con người trong cuộc đấu tranh quyết liệt chống lại sự dung tục, giả tạo để bảo vệ quyền được sống toàn vẹn hợp với lẽ tự nhiêncùng sự hoàn thiện nhân cách.d. Màn kết:Nêu ý nghĩa của hình ảnh màu xanh lá vườn và lời nói của mọi người?Hồn Trương Ba hoá thân vào các sự vật thân thương, tồn tại vĩnh viễn bên cạnh những người thân yêu của mình*ý nghĩa- Cuộc sống tuần hoàn theo quy luật của muôn đời- Sự bất tử của linh hồn trong sự sống và trong lòng mọi người.d. Màn kết: Lời Trương Ba: - Tôi vẫn ở liền ngay bên bà đây, ngay trên bậc cửa nhà ta, trong ánh lửa bà nấu cơm, cầu ao bà vo gạo, trong cái cơi bà đựng trầu, con dao bà giẫy cỏ - Không phải mượn thân ai cả, tôi vẫn ở đây, trong vườn cây nhà ta, trong những điều tốt lành của cuộc đời, trong mỗi trái cây cái Gái nâng niu Lời của cái Gái - Cho nó mọc thành cây mới. Ông nội tớ bảo vậy. Những cây sẽ nối nhau mà lớn khôn. Mãi mãiEm có nhận xét gì về ngôn ngữ của nhân vật => Ngôn ngữ nhân vật nhẹ nhàng, sâu lắng giàu chất trữ tình, đằm thắm bay bổng.Màn kết với chất thơ sâu lắng đã đem lại âm hưởng thanh thoát cho một bi kịch lạc quan đồng thời truyền đi thông điệp về sự chiến thắng của cái Thiện, cái Đẹp và của sự sống đích thực.Nội dung Bi kịch của con người khi bị đặt vào nghịch cảnh: Phải sống nhờ, sống vay mượn, sống tạm bợ và trái với tự nhiên khiến tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và tha hoá bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục.III. TỔNG KẾT: Vẻ đẹp tâm hồn của những người lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và dung tục, bảo vệ quyền được sống đích thực cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.Nghệ thuật:(đặc sắc trên nhiều phương diện)Sự sỏng tạo từ dõn gian; việc sử dụng ngụn ngữ kịch Sự phê phán mạnh mẽ, quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổngSự kết hợp giữa tính hiện đại và các giá trị truyền thốngIII. TỔNG KẾT:III. Ghi nhớ: (SGK)IV. LUYỆN TẬP:Gợi ý cách giải:Hai hình tượng hồn Trương Ba và xác hàng thịt ở đây mang ý nghĩa ẩn dụ. Một bên đại diện cho sự trong sạch, nhân hậu và khát vọng sống thanh cao, xứng đáng với danh nghĩa con người và một bên là sự tầm thường dung tục. Cả hai tồn tại trong cùng một con người. Điều đáng trân trọng là con người luôn biết đấu trang chống lại sự dung tục để hoàn thiện nhân cách. Bài học:Cần phải ý thức sâu sắc giá trị sự sống: sống đúng là mình, trọn vẹn với giá trị mình vốn có và luôn tự mình đấu tranh với những nghịch cảnh để hoàn thiện nhân cách và vươn tới những giá trị tinh thần cao quý. V. HƯỚNG DẪN HỌC TẬP Ở NHÀ:- Làm bài tập SGK TR154- Soạn bài tiếp theo.