Bài giảng Từ nhiều nghĩa và hiện tượng chuyển nghĩa của từ

Tõ nhiÒu nghÜa vµ hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ §äc bµi th¬ sau: Nh÷ng c¸i ch©n C¸i gËy cã mét ch©n BiÕt gióp bµ khái ng· ChiÕc compa bè vÏ Cã ch©n ®øng, ch©n quay. C¸i kiÒng ®un hµng ngµy Ba ch©n xße trong löa Ch¼ng bao giê ®i c¶. Lµ chiÕc bµn bèn ch©n. Riªng c¸i vâng Tr­êng S¬n Kh«ng ch©n ®i kh¾p n­íc Em h·y tra tõ ®iÓn ®Ó biÕt nghÜa cña tõ ch©n. - Bé phËn d­íi cïng cña c¬ thÓ ng­êi hay ®éng vËt,dïng ®Ó ®i, ®øng, th­êng ®­îc coi lµ biÓu t­îng cña ho¹t ®éng ®i l¹i cña con ng­êi. - Ch©n con ng­êi, coi lµ biÓu t­îng cña c­¬ng vÞ, phËn sù cña mét ng­êi víi t­ c¸ch lµ thµnh viªn cña mét tæ chøc. - Mét phÇn t­ con vËt cã bèn ch©n, khi chung nhau sö dông hoÆc chia nhau thÞt. - Bé phËn d­íi cïng cña mét sè ®å dïng, cã t¸c dông ®ì c¸c bé phËn kh¸c. PhÇn d­íi cïng cña mét sè vËt, tiÕp gi¸p vµ b¸m chÆt vµo mÆt nÒn. - ¢m tiÕt trong c©u th¬ ë ng«n ng÷ nhiÒu n­íc ph­¬ng T©y. * Ch©n1: Ch©n 2: Tõ dïng ®Ó chØ tõng ®¬n vÞ nh÷ng ®¸m ruéng thuéc mét lo¹i nµo ®ã. Ch©n 3: ThËt, ®óng víi hiÖn thùc (nãi kh¸i qu¸t) T×m thªm mét sè tõ kh¸c còng cã nhiÒu nghÜa nh­ tõ ch©n. Nh÷ng tõ cã nhiÒu nghÜa: Tõ ngät Qu¶ cam nµy rÊt ngät. ChÞ Êy cã giäng nãi sao mµ ngät. Tõ xu©n. Mïa xu©n lµ TÕt trång c©y Lµm cho ®Êt n­íc cµng ngµy cµng xu©n Tõ m¾t. Nh÷ng qu¶ na ®· b¾t ®Çu më m¾t ChÞ Êy cã mét ®«i m¾t biÕt nãi Em h·y t×m mét sè tõ ng÷ chØ cã mét nghÜa. Nh÷ng tõ chØ cã mét nghÜa: bót, s¸ch, v¨n häc, to¸n häc, in-t¬-nÐt …. Sau khi t×m hiÓu c¸c vÝ dô, em nhËn xÐt g× vÒ nghÜa cña tõ? Ghi nhí: Tõ cã thÓ cã mét nghÜa hay nhiÒu nghÜa. H·y t×m mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nghÜa cña tõ ch©n mµ em ®· ®­îc biÕt ë bµi tËp 1. Ch©n1: 1.Bé phËn d­íi cïng cña c¬ thÓ ng­êi hay ®éng vËt,dïng ®Ó ®i, ®øng, th­êng ®­îc coi lµ biÓu t­îng cña ho¹t ®éng ®i l¹i cña con ng­êi. 2.Ch©n con ng­êi, coi lµ biÓu t­îng cña c­¬ng vÞ, phËn sù cña mét ng­êi víi t­ c¸ch lµ thµnh viªn cña mét tæ chøc. 3.Mét phÇn t­ con vËt cã bèn ch©n, khi chung nhau sö dông hoÆc chia nhau thÞt. 4.Bé phËn d­íi cïng cña mét sè ®å dïng, cã t¸c dông ®ì c¸c bé phËn kh¸c. 5.PhÇn d­íi cïng cña mét sè vËt, tiÕp gi¸p vµ b¸m chÆt vµo mÆt nÒn. 6.¢m tiÕt trong c©u th¬ ë ng«n ng÷ nhiÒu n­íc ph­¬ng T©y. Ch©n 2: Tõ dïng ®Ó chØ tõng ®¬n vÞ nh÷ng ®¸m ruéng thuéc mét lo¹i nµo ®ã. Ch©n 3: ThËt, ®óng víi hiÖn thùc (nãi kh¸i qu¸t) Trong bµi th¬ Nh÷ng c¸i ch©n, tõ “ch©n” ®­îc dïng víi nh÷ng nghÜa nµo? Nh÷ng c¸i ch©n C¸i gËy cã mét ch©n BiÕt gióp bµ khái ng· ChiÕc compa bè vÏ Cã ch©n ®øng, ch©n quay. C¸i kiÒng ®un hµng ngµy Ba ch©n xße trong löa Ch¼ng bao giê ®i c¶. Lµ chiÕc bµn bèn ch©n. Riªng c¸i vâng Tr­êng S¬n Kh«ng ch©n ®i kh¾p n­íc Tõ ch©n trong bµi th¬ ®­îc dïng víi c¸c nghÜa: - Bé phËn d­íi cïng cña c¬ thÓ ng­êi hay ®éng vËt,dïng ®Ó ®i, ®øng, th­êng ®­îc coi lµ biÓu t­îng cña ho¹t ®éng ®i l¹i cña con ng­êi. - Bé phËn d­íi cïng cña mét sè ®å dïng, cã t¸c dông ®ì c¸c bé phËn kh¸c. - PhÇn d­íi cïng cña mét sè vËt, tiÕp gi¸p vµ b¸m chÆt vµo mÆt nÒn Trong tõ ®iÓn, nghÜa ®Çu tiªn lµ nghÜa gèc. Nh÷ng nghÜa sau h×nh thµnh trªn c¬ së nghÜa gèc. VËy víi tõ ch©n trong bµi th¬ nµy, ®©u lµ nghÜa chuyÓn, ®©u lµ nghÜa gèc. Tõ ch©n trong bµi th¬ võa ®­îc dïng víi nghÜa gèc, võa ®­îc dïng víi nghÜa chuyÓn. VËy em hiÓu thÕ nµo lµ hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ, thÕ nµo lµ nghÜa gèc, thÕ nµo lµ nghÜa chuyÓn? Trong 1 c©u v¨n, tõ ®­îc dïng víi nh÷ng nghÜa nµo? Ghi nhí: Trong tõ nhiÒu nghÜa: ChuyÓn nghÜa lµ hiÖn t­îng thay ®æi nghÜa cña tõ, t¹o ra nh÷ng tõ nhiÒu nghÜa. NghÜa gèc lµ nghÜa xuÊt hiÖn ban ®Çu, lµm c¬ së ®Ó h×nh thµnh c¸c nghÜa kh¸c. NghÜa chuyÓn lµ nghÜa ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së c¸c nghÜa gèc. * Th«ng th­êng, trong c©u, tõ chØ cã mét nghÜa nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn trong mét sè tr­êng hîp, tõ cã thÓ hiÓu ®ång thêi theo c¶ nghÜa gèc lÉn nghÜa chuyÓn Cho c©u ®è sau: Trïng trôc nh­ con bß thui ChÝn m¾t, chÝn mòi, chÝn ®u«i, chÝn ®Çu. §ã lµ con g×? V× sao em l¹i gi¶i ®­îc c©u ®è? Tõ chÝn ®­îc hiÓu theo 2 nghÜa: Sè tiÕp theo sè t¸m trong d·y sè tù nhiªn. ( Thøc ¨n) ®­îc nÊu n­íng kü ®Õn møc ¨n ®­îc; tr¸i víi chÝn. §©y cã ph¶i hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ kh«ng? V× sao? * L­u ý: Kh«ng coi lµ tõ nhiÒu nghÜa nÕu c¸c nghÜa cña tõ kh«ng cã mèi liªn hÖ nµo víi nhau hay nãi c¸ch kh¸c nh÷ng nghÜa sau kh«ng h×nh thµnh trªn c¬ së cña nghÜa gèc. Bµi tËp 1: H·y t×m ba tõ chØ bé phËn c¬ thÓ ng­êi vµ kÓ ra mét sè vÝ dô vÒ sù chuyÓn nghÜa cña chóng. Tay: * Mòi - ®au tay, c¸nh tay - mòi lâ, sæ mòi - tay ¸o, tay vÞn cÇu thang - mòi kim, mòi kÐo tay anh chÞ, tay nãi kho¸c - ®Êt mòi §Çu * Tim ®au ®Çu, nhøc ®Çu - ®au tim. ®Çu s«ng, ®Çu ®­êng - tim ®­êng ®Çu mèi, ®Çu tªu Bµi 2: Trong tiÕng ViÖt, cã mét sè tõ ng÷ chØ bé phÇn cña c©y èi ®­îc chuyÓn nghÜa ®Ó cÊu t¹o tõ chØ bé phËn c¬ thÓ ng­êi. H·y kÓ ra nh÷ng tr­êng hîp chuyÓn nghÜa ®ã. Qu¶: qu¶ tim, qu¶ thËn..... L¸: l¸ phæi, l¸ gan, l¸ l¸ch.... Bµi tËp 3: D­íi ®©y lµ mét sè hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa cña tõ tiÕng ViÖt.H·y t×m thªm cho mçi hiÖn t­îng chuyÓn nghÜa ®ã 3 vÝ dô minh häa. ChØ sù vËt chuyÓn thµnh chØ hµnh ®éng: c¸i c­a c­a gç b) ChØ hµnh ®éng chuyÓn thµnh ®¬n vÞ: g¸nh cñi ®i mét g¸nh cñi hép s¬n s¬n cöa; c¸i bµo bµo gç; c©n muèi muèi d­a g¸nh lóa ®i b¸n mét g¸nh lóa cuén bøc tranh l¹i ba cuén tranh n¾m c¬m ®Ó ¨n hai n¾m c¬m Bµi vÒ nhµ: häc thuéc c¸c ghi nhí lµm bµi tËp 4 (sgk)