Bài giảng Tiết 21: Sự phát triển của từ vựng

9A Lớp H: ThÕ nµo lµ c¸ch dÉn trùc tiÕp, c¸ch dÉn gi¸n tiÕp ? ChØ ra lêi dÉn trong c¸c vÝ dô sau vµ cho biÕt ®ã lµ lêi dÉn trùc tiÕp hay lêi dÉn gi¸n tiÕp. Anh Êy dÆn l¹i chóng t«i: “Ngµy mai t«i ®i c«ng t¸c v¾ng, c¸c em ë nhµ nhí ch¨m lo cho b¶n th©n, gi÷ g×n søc kháe ”. b) Thầy hiÖu tr­ëng nh¾c chóng m×nh ngµy mai mang theo s¸ch ®Ó chuÈn bÞ «n thi häc k×. -> Lêi dÉn gi¸n tiÕp -> Lêi dÉn trùc tiÕp H·y chuyÓn lêi dÉn trùc tiÕp trªn thµnh lêi dÉn gi¸n tiÕp vµ ng­îc l¹i (chuyÓn lêi dÉn gi¸n tiÕp thµnh lêi dÉn trùc tiÕp). Anh Êy dÆn l¹i chóng t«i: “Ngµy mai t«i ®i c«ng t¸c v¾ng, c¸c em ë nhµ nhí ch¨m lo cho b¶n th©n, gi÷ g×n søc kháe ”. b) Thầy hiÖu tr­ëng nh¾c chóng m×nh ngµy mai mang theo s¸ch ®Ó chuÈn bÞ «n thi häc k×. -> Anh Êy dÆn chóng t«i r»ng ngµy mai anh Êy ®i c«ng t¸c, chóng t«i ë nhµ nhí ch¨m lo cho b¶n th©n, gi÷ g×n søc kháe. -> Thầy hiÖu tr­ëng nh¾c: “Ngµy mai, c¸c em h·y mang theo s¸ch ®Ó chuÈn bÞ «n thi häc k× ”. Tiết 21: VÀO NHÀ NGỤC QUẢNG ĐÔNG CẢM TÁC Vẫn là hào kiệt, vẫn phong lưu, Chạy mỏi chân thì hãy ở tù. Đã khách không nhà trong bốn biển, Lại người có tội giữa năm châu. Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế, Mở miệng cười tan cuộc oán thù. Thân ấy vẫn còn, còn sự nghiệp, Bao nhiêu nguy hiểm sợ gì đâu. Phan Bội Châu (Ngữ văn 8 - Tập1) Bµi tËp 1 (SGK - T55) *Ph©n tÝch ng­ liÖu - Kinh tÕ (nghÜa trong bµi th¬): C¸ch nãi t¾t cña kinh bang tÕ thÕ cã nghÜa lµ trÞ n­íc cøu ®êi - Kinh tÕ (ngµy nay): Toµn bé ho¹t ®éng cña con ng­êi trong lao ®éng s¶n xuÊt, trao ®æi, ph©n phèi vµ sö dông cña c¶i, vËt chÊt lµm ra. b) Bµi tËp 2 (SGK - T55,56) *Ph©n tÝch ng­ liÖu Th¶o luËn nhãm (4’) Cho biÕt nghÜa cña tõ "xu©n" vµ tõ "tay" trong c¸c c©u th¬ trªn ? Trong c¸c nÐt nghÜa ®ã, nghÜa nµo lµ nghÜa gèc, nghÜa nào là nghÜa chuyÓn? Trong tr­êng hîp cã nghÜa chuyÓn th× nghÜa chuyÓn ®ã ®­îc h×nh thµnh theo ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa nµo? (Èn dô hay ho¸n dô) VDa: - Gần xa nô nức yến anh, Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân(1). Dập dìu tài tử giai nhân, Ngựa xe như nước áo quần như nêm. - Ngày xuân(2) em hãy còn dài, Xót tình máu mủ thay lời nước non. - Xuân (1): mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, mùa mở đầu một năm.  Nghĩa gốc Xuân (2): tuổi trẻ  Nghĩa chuyển b) Bµi tËp 2 (SGK - T55,56) *Ph©n tÝch ng­ liÖu Èn dô VDb: - Được lời như cởi tấm lòng, Gởi kim thoa với khăn hồng trao tay(1). - Cũng nhà hành viện xưa nay, Cũng phường bán thịt cũng tay(2) buôn người. - Tay(1): bộ phận phía trên của cơ thể, từ vai đến ngón, dùng để cầm, nắm  Nghĩa gốc - Tay(2): người chuyên hoạt động hay giỏi về môt môn, một nghề.  Nghĩa chuyển b) Bµi tËp 2 (SGK - T55,56) *Ph©n tÝch ng­ liÖu Ho¸n dô - Xuân (1): mùa chuyển tiếp từ đông sang hạ, mùa mở đầu một năm.  Nghĩa gốc Xuân (2): tuổi trẻ  Nghĩa chuyển Èn dô - Tay(1): bộ phận phía trên của cơ thể, từ vai đến ngón, dùng để cầm, nắm  Nghĩa gốc - Tay(2): người chuyên hoạt động hay giỏi về môt môn, một nghề.  Nghĩa chuyển Ho¸n dô SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TỪ VỰNG Xã hội phát triển, từ vựng của ngôn ngữ cũng không ngừng phát triển Một trong những cách phát triển từ vựng tiếng Việt là phát triển nghĩa của từ ngữ trên cơ sở nghĩa gốc của chúng. Phương thức chuyển nghĩa Phương thức hoán dụ Nghĩa chuyển Phương thức ẩn dụ Ví dụ 1: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ. (Viễn Phương - Viếng lăng Bác) - Từ mặt trời trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo phép tu từ ẩn dụ. - Đây không phải là hiện tượng phát triển nghĩa của từ, bởi vì sự chuyển nghĩa của từ mặt trời trong câu thơ có tính chất lâm thời, nó không làm cho từ có thêm nghĩa mới. VÝ dô 2: ¸o chµm ®­a buæi ph©n li CÇm tay nhau biÕt nãi g× h«m nay. ( ViÖt B¾c - Tè H÷u ) - ¸o chµm: con ng­êi ViÖt B¾c (LÊy dÊu hiÖu cña sù vËt ®Ó gäi sù vËt) -> Ho¸n dô tu tõ VD1: a) T«i rÊt thÝch ng¾m biÓn lóc hoµng h«n. b) Tõ gi©y phót ®ã, B¸c cïng víi c¶ biÓn ng­êi ®· hßa lµm mét. VD2: a) NÕu cã tiÒn tiÕt kiÖm, c¸c b¹n h·y göi vµo Ng©n hµng N«ng nghiÖp. b) Chóng ta sö dông ng©n hµng chai t¹i trung t©m ®Ó t¸i sö dông c¸c chai mµu xanh, n©u vµ trong. Bài tập 1(SGK-T56) a) Đề huề lưng túi gió trăng, Sau chân theo một vài thằng con con. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) Chân: một bộ phận trên cơ thể con người.  Nghĩa gốc b) Năm em học sinh lớp 9A có chân trong đội tuyển của trường đi dự “Hội khỏe Phù Đổng”. Chân: một vị trí trong đội tuyển  Nghĩa chuyển ( Phương thức hoán dụ) Bài tập 1(SGK-T56) c) Dù ai nói ngả nói nghiêng, Thì ta vẫn vững như kiềng ba chân (Ca dao) - Chân: vị trí tiếp xúc của kiềng với đất.  Nghĩa chuyển ( Phương thức ẩn dụ) d) Buồn trông nội cỏ rầu rầu, Chân mây mặt đất một màu xanh xanh. (Nguyễn Du, Truyện Kiều) - Chân: vị trí tiếp giáp của đất với mây.  Nghĩa chuyển ( Phương thức ẩn dụ) Bài tập 2 (SGK-T57) Nghĩa của từ trà trong những cách dùng như: trà a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua ( mướp đắng) - Từ trà được dùng với nghĩa chuyển - Trà trong cách dùng này có nghĩa là sản phẩm từ thực vật, được chế biến dưới dạng khô, dùng để pha nước uống.  Từ trà chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ Bài tập 3 (SGK-T57) - Trong những cách dùng như: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng… từ đồng hồ được dùng với nghĩa chuyển (chỉ khí cụ dùng để đo có bề ngoài giống đồng hồ)  Chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ Bài tập 4 (SGK-T57) Héi chøng - NghÜa gèc: TËp hîp nhiÒu triÖu chøng cïng xuÊt hiÖn cña bÖnh. - NghÜa chuyÓn: TËp hîp nhiÒu hiÖn t­îng, sù kiÖn biÓu hiÖn mét tình tr¹ng, mét vÊn ®Ò x· héi, cïng xuÊt hiÖn nhiÒu n¬i. VD: Héi chøng suy tho¸i kinh tÕ Bài tập 4 (SGK-T57) b) Ng©n hµng - NghÜa gèc: Tæ chøc kinh tÕ ho¹t ®éng trong lÜnh vùc kinh doanh vµ qu¶n lÝ c¸c nghiÖp vô tiÒn tÖ, tÝn dông. - NghÜa chuyÓn: Kho l­u tr­ d­ liÖu, bé phËn c¬ thÓ ®Ó sö dông khi cÇn thiÕt. VD: Ng©n hµng m¸u, Ng©n hµng d­ liÖu, Ng©n hµng ®Ò thi,... Bài tập 4 (SGK-T57) c) Sèt - NghÜa gèc: NhiÖt ®é c¬ thÓ lªn qu¸ cao so møc binh th­êng do bÞ bÖnh. - NghÜa chuyÓn: Tr¹ng th¸i tang ®ét ngét vÒ nhu cÇu khiÕn hµng trë nªn khan hiÕm, tang nhanh. VD: C¬n sèt ®Êt, c¬n sèt vµng … d) Vua - NghÜa gèc: ng­êi ®øng ®Çu nhµ n­íc qu©n chñ - NghÜa chuyÓn: ng­êi ®­îc coi lµ nhÊt trong 1 lÜnh vùc nhÊt ®Þnh. VD: vua dÇu ho¶, vua « to, vua bãng ®¸, vua nh¹c rèc … Học thuộc phần ghi nhớ, hoàn thiện các bài tập còn lại. Tìm ví dụ về sự phát triển nghĩa của từ vựng trên cơ sở nghĩa gốc Tìm ví dụ về hai phương thức phát triển nghĩa của từ vựng: phương thức ẩn dụ và phương thức hoán dụ. Đọc một số mục từ trong từ điển và xác định nghĩa gốc, nghĩa chuyển của từ đó. Chỉ ra trình tự trình bày nghĩa gốc và nghĩa chuyển của từ trong từ điển. - Soạn bài : Hoàng Lê nhất thống chí CHÀO THÂN ÁI!