Bài giảng môn Ngữ văn lớp 11 - Tiết 94: Chiều tối

Tiết 94Đọc văn Chiều tối (Mộ) - Hồ Chí MinhI.Tìm hiểu chung1. Xuất xứ - hoàn cảnh sáng tácEm hãy nêu xuất xứ - hoàn cảnh sáng tác tác phẩm?- “Chiều tối” là bài thơ thứ 31 của tập thơ “Nhật kí trong tù” của Hồ Chí Minh- Bài thơ được ra đời trên đường Bác bị chuyển lao từ nhà ngục Tĩnh Tây đến nhà lao Thiên Bảo, qua một vùng sơn cước vào lúc chiều tối. Bản đồ bị chuyển lao của Bác qua các nhà tù của Tưởng Giới Thạch ở tỉnh Quảng Tây – Trung Quốc 2. Đề tàiEm có nhận xét gì về đề tài của bài thơ?- Là đề tài quen thuộc ( Hoàng hôn, Cảnh chiều hôm, Chiều hôm nhớ nhà .)- Bài thơ hướng về miêu tả cảnh thiên nhiên, cuộc sống bình dị của con người  bộc lộ tình yêu thương bao la của Bác dành cho mọi sự sống trên đời.2. Đọc và giải nghĩa từ khó.Em hãy đọc phần phiên âm, dịch nghĩa và dịch thơ của tác phẩm “Chiều tối” ? Giải thích các từ khó?- “Quyện”: Mỏi mệt, rã rời - “Mạn mạn”: chậm chậm- “Dĩ hồng”: rực hồng4. So sánh phần phiên âm và dịch thơSo với nguyên tác bản dịch thơ có chỗ nào chưa phù hợp?Mộ Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ Cô vân mạn mạn độ thiên không Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng. Chiều tối (Người dịch: Nam Trân) Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ, Chòm mây trôi nhẹ giữa từng không; Cô em xóm núi xay ngô tối, Xay hết, lò than đã rực hồng. + Câu 2: bản dịch đã bỏ rơi nghĩa cô lẻ của đám mây+ Câu 3: Nguyên tác không nói tối, bản dịch thêm chữ tối làm mất đi vẻ tự nhiên trong sáng tạo của Bác.5. Thể loại và bố cục bài thơEm có nhận xét về thể loại, bố cục tác phẩm?- Thể loại : Thất ngôn tứ tuyệt- Bố cục: 2 phần+ Hai câu đầu: Bức tranh thiên nhiên+ Hai câu sau: Cảnh sinh hoạt của con ngườiII. Đọc - hiểu1. Hai câu đầu:Đọc 2 câu thơ đầu, nêu cảm nhận chung về hai câu thơ?Bức tranh thiên nhiên trên đường bị chuyển laoXác định điểm nhìn của nhà thơ , bức tranh thiên nhiên được gợi lên từ những h/a nào? Em có nhận xét gì?- Điểm nhìn: bầu trời: +Một cánh chim mỏi bay về rừng +Một chòm mây cô độc chầm chậm trôi giữa tầng không=> Gợi tả cảnh chiều tối nơi xóm núi khoáng đạt , mênh mông, cô quạnh, đẹp nhưng buồn* Cách cảm nhận và nghệ thuật biểu đạtEm có nhận xét gì về cách sử dụng hình ảnh và nghệ thuật biểu đạt của HCM ở hai câu thơ này?- Sử dụng hình ảnh quen thuộc trong thơ cổ để gợi không gian, thời gian: cánh chim & chòm mây- Thi pháp cổ điển:* Dùng điểm vẽ diện, lấy động tả tĩnh + Chỉ một cánh chim  Gợi ra một không gian êm đềm, tĩnh lặng + Chỉ một chòm mây  Gợi lên cái bát ngát thi vị của bầu trời * Nhân vật trữ tình giao hoà với thiên nhiên như tri âm, tri kỉ - Tả cảnh để ngụ tình: cánh chim cô đơn và chòm mây lẻ loi, cô độc t/h tâm trạng cô đơn mệt mỏi và khao khát một mái ấm sau một ngày bị đầy ải nặng nề  ánh nhìn trìu mến, đồng cảm sâu sắc với cảnh vật vẻ đẹp cổ điểnEm có nhận xét về cánh chim, chòm mây trong thơ Bác và trong thơ ca cổ?“Chim bay về núi tối rồi” ( Ca dao)“Chim hôm thoi thót về rừng” ( Truyện Kiều - Nguyễn Du) “Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi” (Bà Huyện Thanh Quan)“Ngàn năm mây trắng bây giờ còn bay” (Thôi Hiệu)“Chúng điểu cao phi tận - Cô vân độc khứ nhàn” (Lý Bạch) Cánh chim trong thơ Bác gần gũi với đời sống thực, bay theo nhịp điệu bất tận của cuộc sống, áng mây trong thơ Bác cũng vậy toát lên vẻ yên ả thanh bình của đời sống thường ngày, cả hai đều vận động tinh thần hiện đạiĐặt vào hoàn cảnh ra đời bài thơ em phát hiện ra vẻ đẹp tâm hồn nào ở Bác?* Vẻ đẹp tâm hồn Bác:- Tha thiết giao hoà, đồng cảm với thiên nhiên bằng những cảm nhận tinh tế  thể hiện một tâm hồn ung dung, thư thái, tự chủ, hoàn toàn tự do đây cũng là sự thể hiện nghị lực phi thường và chất thép của người tù cộng sảnHồ Chí MinhTừ việc phân tích em hãy rút ra nhận xét về hai câu đầu bài thơ?Tóm lại:Hai câu thơ vừa ghi lại bức tranh thiên nhiên cao rộng, yên ả của cảnh trời chiều, vừa thể hiện tâm hồn giàu cảm xúc trước thiên nhiên và sự sống của nhà thơ, có sự kết hợp vẻ đẹp cổ điển và tinh thần hiện đại2. Hai câu cuốiĐọc hai câu thơ cuối, nêu cảm nhận của em về hai câu thơ này?Bức tranh đời sống sinh hoạtỞ đây Bác tả cảnh gì? Điểm nhìn ở đâu? Đặc sắc nghệ thuật? Hiệu quả?- Điểm nhìn: Mặt đấtcụ thể, gần gũi- Tả cậncảnh lao động của cô sơn nữ: xay ngô- Nghệ thuật: dùng điệp ngữ liên hoàn + đảo từ “Ma bao túc – bao túc ma hoàn theo lối vắt dòng  Hiệu quả: + Diễn tả chân thực động tác lao động vất vả, nặng nhọc, đều đều của cô gái + T/h sự kiên nhẫn, bền bỉ và đời sống vất vả của người dân Trung Quốc + Sự thu nhỏ không gian từ bầu trời cao rộng vào cảnh bếp lửa hồng + Sự chuyển vận thời gian tự nhiên từ chiều  tối (hồng)Cái tinh tế của Bác trong cảm nhận bức tranh chiều tối là gì?Hình ảnh cô gái xay ngô xuất hiện ở trung tâm bức tranh có ý nghĩa gì? Bác đã lấy sáng để tả tối, lấy không gian tả thời gian (lò than hồng để tả cảnh vào tối)- Lấy cảnh tả tình(Cảnh sinh hoạt đầm ấm của người dân  sự quan tâm và niềm tin yêu vào cuộc sống của tác giả)* Đặc sắc- Hình ảnh cô gái xay ngô  mang lại niềm vui trong cuộc sống, làm dịu nỗi cô đơn của người đi đườngCuối bài thơ là hình ảnh nào? Nó có tác dụng gì?- Hình ảnh rực hồng của lò than sáng bừng ấm áp  Hơi ấm của sự sống hạnh phúcEm có nhận xét gì về việc chuyển đổi mạch thơ? mạch thơ chuyển đột ngột hướng về sự sống và ánh sáng => đặc trưng thơ Hồ Chí MinhEm có nhận xét gì về chữ hồng khép lại bài thơ? “Hồng” -> nhãn tự mang lại thần sắc cho bức tranh buổi chiều tối nơi miền sơn cước heo hút, quạnh vắng, làm ấm nóng cả bài thơ, xua tan đi cái cô đơn, lạnh vắng ở 3 câu thơ đầuNét đẹp tâm hồn nào của Bác được thể hiện ở đây(so sánh với thơ cổ)?- Vẻ đẹp tâm hồn: Vượt qua hoàn cảnh khắc nghiệt để cảm thông, chia sẻ niềm vui bình dị của người lao động  T/h tình yêu c/s, yêu con người tha thiết của BácTừ việc phân tích em hãy rút ra những nét đặc sắc về nghệ thuật và nội dung bài thơ?III. Tổng kết1. Nghệ thuật- Bút pháp trữ tình tinh tế- Kết hợp hài hoà màu sắc cổ điển và tinh thần hiện đại;Màu sắc cổ điểnTinh thần hiện đại- Bức tranh thiên nhiên- Bút pháp chấm phá, tả cảnh ngụ tình- Sự hoà hợp giữa con người và thiên nhiên- Hình tượng thơ có sự vận động theo hướng ánh sáng, sự sống- Con người là trung tâm của bức tranh* Sự vận động của không gian và hình tượng thơChim mỏi về rừng tìm chốn ngủChòm mây trôi nhẹ giữa từng khôngCô em xóm núi xay ngô tốiXay hết lò than đã rực hồngTrên caoDưới thấpBầu trờiMặt đấtRộng lớn, u ám, nặng nềẤm áp hơi thở cuộc sống( bức tranh thiên nhiên) (Bức tranh sinh hoạt)TốiSáng Sự vận động hướng về sự sống và ánh sáng2. Nội dungQua bài thơ em có cảm nhận gì về con người Bác?Vẻ đẹp con người Bác: - Tinh thần kiên cường, lạc quan; phong thái ung dung tự tại trong mọi hoàn cảnh - Tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, yêu cuộc sống, yêu thiên nhiên, yêu con người thiết tha Sự thống nhất, hoà quyện giữa chất thép và chất tình trong thơ Hồ Chí MinhCủng cố - Dặn dò:Thấy được vẻ đẹp tâm hồn Hồ Chí Minh ở bài thơ này Phát hiện và phân tích được bút pháp tả cảnh ngụ tình vừa cổ điển vừa hiện đại của bài thơ Học thuộc lòng bài thơ chú ý đến phiên âm và dịch nghĩa.