Bài giảng môn Ngữ văn khối 11 - Tiết 51 - 52: Ngữ cảnh

ng÷ c¶nhTiÕt 51 - 52I. KHÁI NIỆM:1. Tìm hiểu ngữ liệu:- VD: “Giê muén thÕ nµy mµ hä ch­a ra nhØ?”HƯ thèng c©u hái1. Ai nãi víi ai? ®ã lµ nh÷ng ng­êi nh­ thÕ nµo vµ mèi quan hƯ cđa hä?2. C©u nãi ®ã ®­ỵc nãi ë ®©u, lĩc nµo?3. “Hä” trong c©u nãi lµ chØ ai?3. “Hä”: mÊy ng­êi phu g¹o, phu xe, mÊy chĩ lÝnh lƯ trong huyƯn, ng­êi nhµ thÇy Thõa, thÇy Lơc.4. “Ch­a ra” lµ ho¹t ®éng nh­ thÕ nµo? theo h­íng tõ ®©u ®Õn ®©u?4. “Hä” ch­a ®i tõ trong huyƯn ra phè.5. “Giê muén thÕ nµy” lµ kho¶ng thêi gian nµo?5. Kho¶ng thêi gian lĩc chËp tèi1. Kh«ng tr¶ lêi ®­ỵc1. ChÞ TÝ - chÞ em Liªn, B¸c Siªu, Gia ®×nh B¸c xÈm ( hä cã mèi quan hƯ cïng c¶nh ngé, gÇn gịi, th©n mËt)2. ë phè huyƯn nhá, vµo buỉi tèi.6. Em hiĨu néi dung c©u nãi ®ã nh­ thÕ nµo?6. Kh«ng hiĨu ®­ỵc6. ChÞ TÝ ®ang mong chê, ngãng tr«ng nh÷ng ng­êi kh¸ch hµng quen thuéc cđa m×nh.5. Kh«ng tr¶ lêi ®­ỵc4. Kh«ng tr¶ lêi ®­ỵc3. Kh«ng tr¶ lêi ®­ỵc2. Kh«ng tr¶ lêi ®­ỵcChưa đặt trong bối cảnh phát sinh Đặt trong bối cảnh phát sinh 2. Khái niệm:Ngữ cảnh: là bối cảnh ngôn ngữ, mà ở đó: - Người nói (người viết) sản sinh lời nói thích ứng. - Người nghe (người đọc) căn cứ vào đó để lĩnh hội đúng và đầy đủ lời nói. 1. Nhân vật giao tiếp:II. CÁC NHÂN TỐ CỦA NGỮ CẢNH:Xét ví dụ ở mục 1:- Người nói : Chị Tí. - Người nghe: chị em Liên, bác Siêu bán phở, gia đình bác xẩm. => nhân vật giao tiếp: - Những người tham gia vào hoạt động giao tiếp: người nĩi – người nghe (người viết – người đọc)- Mçi nh©n vËt giao tiÕp ®Ịu cã ®Ỉc ®iĨm vỊ nhiỊu mỈt: løa tuỉi, nghỊ nghiƯp, c¸ tÝnh, ®Þa vÞ x· héi, quan hƯ x· héi nh÷ng ®Ỉc ®iĨm trªn t¹o nªn vÞ thÕ giao tiÕp ngang b»ng hoỈc kh«ng ngang b»ng (chi phèi viƯc sư dơng ng«n ng÷)2. Bối cảnh ngồi ngơn ngữ:Xét ví dụ ở mục 1:- Chị Tý nói câu đó ở phố huyện nghèo vào một buổi tối.  Bối cảnh giao tiếp hẹp (bối cảnh tình huống)- Rộng hơn nữa: Câu nói trên diễn ra trong bối cảnh xã hội Việt Nam trước cách mạng tháng 8 – 1945.  Bối cảnh giao tiếp rộng (bối cảnh văn hóa, thời đại)- Thời đại, bối cảnh văn hĩa xã hội, chính trị...- Văn bản văn học  hồn cảnh sáng tác.Cuộc giao tiếp diễn ra ở đâu, bao giờ, bên tham gia gồm những ai. Gắn với việc phát sinh và lĩnh hội lời nĩi.- Câu nói của chị Tí đề cập đến “mấy người phu gạo hay phu xe, mấy chú lính lệ trong huyện hay người nhà thầy Thừa đi gọi chân tổ tôm chưa ra phố và đến uống nước, hút thuốc như mọi tối khác”. Hiện thực được nói đến (nội dung giao tiếp)Nghĩa sự việc của câu. => Bao gồm các yếu tố ngơn ngữ cùng cĩ mặt trong văn bản, đi trước hoặc đi sau một đơn vị ngơn ngữ nhất định..3. Văn cảnh: Đêm tối đối với Liên quen lắm, chị khơng sợ nĩ nữa. Tối hết cả, con đường thăm thẳm ra sơng. Con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại càng sẫm đen hơn nữa. Giờ chỉ cịn lại ngọn đèn của chị Tí, và cái bếp lửa của bác Siêu chiếu sáng một vùng đất cát; trong cửa hàng, ngọn đèn của Liên, ngọn đèn vặn nhỏ, thưa thớt từng hột sáng lọt qua phên nứa. Tất cả phố xá trong huyện bây giờ đều thu nhỏ lại nơi hàng nước của chị Tí. Thêm một gia đình bác xẩm ngồi trên manh chiếu, cái thau sắt trắng để trước mặt, nhưng bác chưa hát vì chưa cĩ khách nghe. Chị Tí phe phẩy cành chuối khơ đuổi ruồi bị trên mấy thức hàng, chậm rãi nĩi:Giờ muộn thế này mà họ chưa ra nhỉ? (Hai đứa trẻ- Thạch Lam) Đêm tối đối với Liên quen lắm, chị khơng sợ nĩ nữa. Tối hết cả, con đường thăm thẳm ra sơng. Con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại càng sẫm đen hơn nữa. Giờ chỉ cịn lại ngọn đèn của chị Tí, và cái bếp lửa của bác Siêu chiếu sáng một vùng đất cát; trong cửa hàng, ngọn đèn của Liên, ngọn đèn vặn nhỏ, thưa thớt từng hột sáng lọt qua phên nứa. Tất cả phố xá trong huyện bây giờ đều thu nhỏ lại nơi hàng nước của chị Tí. Thêm một gia đình bác xẩm ngồi trên manh chiếu, cái thau sắt trắng để trước mặt, nhưng bác chưa hát vì chưa cĩ khách nghe. Chị Tí phe phẩy cành chuối khơ đuổi ruồi bị trên mấy thức hàng, chậm rãi nĩi:Giờ muộn thế này mà họ chưa ra nhỉ? (Hai đứa trẻ- Thạch Lam)Xét ví dụ ở mục 1: Nhân vật giao tiếpVăn cảnhBối cảnh ngồi ngơn ngữHiện thực được nĩi đến (nghĩa sự việc).Bối cảnh tình huống (hẹp)Bối cảnh văn hĩa, thời đại (rộng)Ngữ cảnhcã thÕ chø Mét chµng sinh viªn chë b¹n g¸i trªn mét chiÕc xe ®¹p. ®ang ®i bçng nhiªn chµng th¾ng l¹i c¸i “ke...Ð....t” ngµy tr­íc mét qu¸n chÌ råi quay ra sau hái: Chµng: ¡n kh«ng? Nµng: ¡n!!! Chµng: Cã thÕ chø! Bé th¾ng nµy míi thay håi s¸ng ®ã! Nãi råi, chµng tiÕp tơc ®¹p xe ®i. Nµng Øu xØu mỈt. Ngữ cảnh:+ Chàng trai: mới thay phanh xe, thử độ nhạy của phanh xe.+ Cơ gái: xe dừng trước quán chè nên nghĩ rằng chàng rủ ăn chè.=> Khi giao tiếp cần chú ý đến bối cảnh riêng của mình để tạo lập lời nĩi rõ ràng tránh sự hiểu nhầm cho người nghe. Mỗi lời nĩi chỉ được sản sinh và được hiểu trong một ngữ cảnh nhất định.III. VAI TRỊ CỦA NGỮ CẢNH:Ngữ cảnh là mơi trường sản sinh ra phát ngơn (lời nĩi, câu văn). Nĩ chi phối cả nội dung và hình thức phát ngơn. 1. Đối với người nĩi (viết) - quá trình tạo lập văn bản:Nhờ ngữ cảnh mà lĩnh hội được thơng tin, giải mã được các phát ngơn, hiểu được các phát ngơn. 2. Đối với người nghe (đọc) - quá trình lĩnh hội văn bản: